გავრცელებული ბარბარიზმები და ქართული ენის ევოლუცია
საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ენა ცოცხალი ორგანიზმია. დროთა განმავლობაში ის ვითარდება – იცვლება ლექსიკა, ხმარებიდან გადის ძველი სიტყვები და მათი ფორმები, შემოდის ახალი და ეს პროცესი ბევრადაა დამოკიდებული ისტორიულ ვითარებაზე, იმაზე, თუ რომელი ქვეყნისა და ენის გავლენას განიცდის ესა თუ ის ენა. ამ მხრივ არც ქართულია გამონაკლისი.
დღეს ეს მნიშვნელოვანი ცვლილებები ჩვენ თვალწინ ხდება. იცვლება არა მარტო ლექსიკა, არამედ ხშირად ენობრივი ფორმებიც, რაც ბუნებრივი მოვლენაა. მაგრამ ხშირად ჩვენ თვითონ ვამახინჯებთ მშობლიურ ენას. განსაკუთრებით თვალში საცემია ეს, როდესაც უხეშ შეცდომებსა თუ ბარბარიზმებს ვხვდებით ისეთი ადამიანების ზეპირსა თუ წერით მეტყველებაში, რომლებიც ხშირად ჩნდებიან ფართო აუდიტორიის წინაშე ტელეეკრანზე თუ რადიოში, მაგალითად, მსახიობები, ჟურნალისტები, პოლიტიკოსები…
At.ge ამ საკითხთან დაკავშირებით ესაუბრა ფილოლოგს, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობის რედაქტორს, ანა ჭაბაშვილს.
ენა ცოცხალი ორგანიზმია და დროთა განმავლობაში ის თავისთავად, ბუნებრივად იცვლება. როგორ ხდება ეს?
ნებისმიერ ენაში მუდმივად აისახება ზოგადად ქვეყნის განვითარების ესა თუ ის სტადია. ამას ცხადყოფს უცხო ლექსიკა, რომელიც იჭრება ხალხის მეტყველებაში და დროთა განმავლობაში ისინი უცხოდ აღარ აღიქმება – ენა ამ სიტყვებს სამუდამოდ ითავისებს. ასეა ჩვენშიც. ქართულ ენაში სხვადასხვა დროს მრავლად შემოდიოდა და მკვიდრდებოდა ბერძნული, არაბული, სპარსული, თურქული, სომხური, რუსული, გერმანული, ფრანგული, ინგლისური და სხვა ევროპული ენებიდან შემოსული სიტყვები. მათგან ძალიან ბევრი, რომლებიც ქართული გვგონია, სულაც არ არის ქართული. ასეთებია, მაგალითად, სკოლა, ქუჩა, ფანჯარა…
როდის დგება ენაში უცხო სიტყვის შემოტანის საჭიროება?
უცხო სიტყვების ენაში შემოტანა საჭირო ხდება მაშინ, როდესაც იქმნება ახალი რეალობა და შემოდის ახალი ცოდნა – ახალი ცნებები და მათი აღმნიშვნელი სიტყვები. მაგალითად, ადრე არ არსებობდა ტელევიზორი და კომპიუტერი და ენაში შემოვიდა და დამკვიდრდა მათი აღმნიშვნელი სიტყვები. ასეთ დროს ან ახალი სიტყვები იქმნება მანამდე არარსებული ცნებებისა თუ მოვლენებისათვის, ან მკვიდრდება უცხო სიტყვა. ზოგ ქვეყანაში პირველ გზას ირჩევენ. მაგალითად, სხვადასხვა ენებში სიტყვა „კომპიუტერი“ დამკვიდრდა, ფრანგულ ენაში კი ordinateur – გამომთვლელი მანქანა არჩიეს.
საქართველოში მე-20 საუკუნის 20-იანი წლებიდან, როდესაც ივანე ჯავახიშვილმა ქართული უნივერსიტეტი დააარსა, დიმიტრი უზნაძემ, ანდრია რაზმაძემ, გიორგი ახვლედიანმა და სხვა ფუძემდებელმა სწავლულებმა დაიწყეს ქართული ტერმინების შექმნა მეცნიერების სხვადასხვა დარგების – მათემატიკის, ქიმიის, ფიზიკისა ბიოლოგიისათვის. მაშინ იხმარეს მათ პირველად ტერმინები „აღქმა“, „განწყობა“, „ცნება“, „განტოლება“, „წრეწირი“ და მრავალი სხვა ისეთი სიტყვა, რომელიც ყველას გვისწავლია სკოლასა თუ უმაღლეს სასწავლებლებში.
რა ქმნის პრობლემას?
დღეს კი თითქოს უკუპროცესია დაწყებული – უკვე არსებული, დროთა განმავლობაში დამკვიდრებული ქართული სიტყვები და ტერმინები განიდევნება ლექსიკიდან (სხვათა შორის, საინტერესოა, რომ ბერძნული სიტყვის, „ლექსიკის“ ნაცვლად ხშირად ინგლისურ „ვორდინგს“ ხმარობენ – ქართულში ერთ უცხო სიტყვას ენაცვლება მეორე უცხო სიტყვა). პრობლემას მეტწილად ქმნის არა ის, რომ ენა ახალ ლექსიკას ითავსებს, არამედ ის, რომ ამ სიტყვებს ამბობენ და წერენ იქ, სადაც ქართულსაც მშვენივრად იტყოდნენ. ამის მაგალითები ხშირად გვხვდება პრესაში, ტელევიზიაში, ინტერნეტმედიაში… ერთი-ორ ფრაზას გეტყვით, რომლებიც ყოველ წამს ჩაგვესმის ყურში, ან ჩვენ თვითონვე ვამბობთ მათ: პრიორიტეტი (უპირატესობა) ენიჭება… ასეთია ამ საქმის რეზულტატი (შედეგი)… კომპენსაცია გადაუხადეს (აუნაზღაურეს), პოზიტიური (დადებითი) განწყობა დამეუფლა… აურაცხელი მაგალითის მოხმობა შეიძლება.
შეგვიძლია თუ არა ვთქვათ, რომ ახალ-ახალი ბარბარიზმების დამკვიდრება ინტერნეტისა და თანამედროვე ტექნოლოგიების „ბრალია“?
ენაში ახალი სიტყვებისა და მათი ფორმების გავრცელება-დამკვიდრებას დღეს მართლაც, პირველ რიგში, სწორედ ინტერნეტი და სოციალური ქსელები უწყობს ხელს. ბარბარიზმები და კალკები ხშირად უცხოური და არასამთავრობო ორგანიზაციებიდან ვრცელდება, რადგან მათი სამუშაო ენა ინგლისურია. ისინი მარტო სიტყვასიტყვით და ე. წ. კალკებით კი არ თარგმნიან და წერენ თავიანთ სამუშაო ტექსტებს, არამედ ზეპირადაც ასე მეტყველებენ: დააფდეითება (განახლება), დაფორვარდება (გადაგზავნა), დაქენსელება (გაუქმება), დისემინაცია (გავრცელება), დეიოფი (ერთდღიანი შვებულება), დესტინაცია (დანიშნულების ადგილი), კოლაბორაცია (თანამშრომლობა) და მრავალი სხვა ბევრისთვის ჩვეულებრივი, ყოველდღიური სიტყვებია.
იგივე ხდება საბანკო, იურიდიულ, სამედიცინო სფეროებშიც. ამას შემდეგ უკვე მედიაც ითავისებს. სამწუხაროდ, ჩვენს ჟურნალისტებს (განსაკუთრებით კი ტელეჟურნალისტებს) შორის ძალიან ცოტაა კარგი ქართულის მცოდნე და, შედეგად, ვიღებთ, ვეჩვევით ამ სიტყვებსა და ენობრივ ფორმებს.
თუმცა არსებობს კონკრეტული დარგის პროფესიული ტერმინებიც…
გეთანხმებით. მაგალითად მოვიყვან სიტყვა „ლოკაციას“, რაც ლათინურად „ადგილს“ ნიშნავს. აქამდე მას რომელიმე დარგის, მაგალითად, კინოს სპეციალისტები ხმარობდნენ, მაგრამ დღეს ტელევიზიიდან წამდაუწუმ ჩაგვესმის, ეს მოხდა ამა და ამ ლოკაციაშიო. სასაცილოც კია. ანდა ყოველდღე გაიგონებთ მავანი პოლიტიკოსისაგან: მე კომუნიკაცია მქონდა ამა და ამ პირთან. ძალიან ბევრი მაგალითის მოყვანა შეიძლება.
სად გადის ზღვარი ენის გამდიდრებასა და მის „დანაგვიანებას“ შორის?
აქ ზღვარის გავლება ძალიან ძნელია. მაგალითად, რთული დასადგენია, სიტყვა „დედლაინი“, ანუ „ბოლო ვადა“, ბარბარიზმია თუ უკვე შეითვისა ენამ, გახდა თუ არა ის ქართული ენის საკუთრება. ამის განსაზღვრა იმაზეა დამოკიდებული, რა სიხშირით იხმარება ის წერით მეტყველებაში, პრესაში და სხვ. მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი კოლეგა გამაკრიტიკებს, მგონია, რომ ის უკვე დამკვიდრდა ენაში.
გამოდის, რომ ეს ახალი უცხო სიტყვები ხმარებიდან დევნიან ქართულ სიტყვებს.
დიახ, და ასეთ შემთხვევებში ეს არ არის ენის გამდიდრება. მათი წარამარა ხმარება მავანთაგან უფრო კეკლუცობაა, თავის მოწონება იმით, რომ სხვებს არ ჩამორჩება.
რა გამოსავალი არსებობს?
ახალი სიტყვების ტალღას ვერ გადავეღობებით, ვერ ავკრძალავთ და ისინი ჩვენს მეტყველებაში ბუნებრივად დამკვიდრდება – დროს ფეხი უნდა ავუწყოთ, მაგრამ გადამეტებული არაფერი ვარგა – არც უცხო სიტყვების უთავბოლო ხმარება და არც ენის ნაძალადევი არქაიზაცია, მაგალითად, ლაპარაკში ისეთი სიტყვების ხშირად ჩართვა, როგორიცაა „რამეთუ“ და „ოდენ“. მთავარი მაინც განათლებაა. ხსნა წიგნების კითხვაშია. განათლებული ადამიანი ნაკლებად დაუშვებს მეტყველებასა და წერაში შეცდომებს.
თქვენ ფეისბუკის აქტიური მომხმარებელი ხართ. რას ფიქრობთ ფეისბუკის სრულიად ახალ ენაზე?
ინტერნეტისა და, კერძოდ, ფეისბუკის ენა კვლევის ძალიან საინტერესო საგანია, სერიოზულად. ეს სრულიად ახალი ენაა, რომელიც შეიძლება არაერთი კვლევის ობიექტი და დისერტაციის თემა გახდეს.
AT.ge რამდენიმე ფეისბუკ თუ ინტერნეტ-ტერმინისგან შემდგარ მცირე ჩამონათვალს გთავაზობთ, რომლებიც ყოველდღიურ ხმარებაშია ინტერნეტით მოსარგებლე ადამიანებს შორის.
- დაბუსტვა – რეკლამის გაკეთება ფეისბუკზე
- დაკლიკვა – კომპიუტერის თაგუნას დაწკაპუნება ინტერნეტ-ბმულზე
- დალინკვა – ინტერნეტ-ბმულის შექმნა, გაზიარება
- ლინკი – ბმული
- სპამი – არასაჭირო ინფორმაცია, ძირითადად იმეილით
- დაფორვარდება – შეტყობინების (ძირითადად იმეილის) გადაგზავნა
- დალაიქება – ფეისბუკში გამოქვეყნებული შინაარსის მოწონება
- დათაგვა – ადამიანის ან ადგილის მონიშვნა ძირითადად სოც-მედიის შეტყობინებაში
- დაჰაიდება – არასასურველი ადამიანის გაქრობა შეტყობინებების ლენტიდან ფეისბუკში
- დაფოლოუება – ადამიანის, ორგანიზაციის ან გვერდის შეტყობინებების გამოწერა
- დაპოსტვა – სტატუსის გამოქვეყნება სოც-მედიაში
- ემოჯი – ინტერნეტში ემოციებისა და ობიექტების ამსახველი მცირე ზომის გამოსახულება
- სმაილი – ღიმილის მცირე ზომის გამოსახულება
- დატროლვა – დაცინვა, გასულელება
- დასპოილერება – შინაარსის წინასწარ თქმა
- დაჰაჰავება – დაცინვა ფეისბუკის ემოჯით
- დასინვა – პირადი შეტყობინების ნახვა პასუხის გარეშე ფეისბუკში
აქვე გთავაზობთ ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ლექსიკოგრაფიული ცენტრის მიერ 2017 წელს შექმნილ ონლაინ ბარბარიზმების ლექსიკონს მისამართზე https://barbarisms.ge, სადაც ყოველდღიურ ხმარებაში არსებული ბევრი უცხოური სიტყვის ქართულ შესატყვისს აღმოაჩენთ.