ამო ბეკ-ნაზაროვი – წელს სომხური კინო ასი წლის იუბილეს ზეიმობს
ავტორი: ლევან გელაშვილი
წელს სომხური კინო ასი წლის იუბილეს ზეიმობს. პირველი სომხური კინოსექცია 1923 წელს დაარსდა, ფილმი „ნამუსი“ კი ამო ბეკ-ნაზაროვის რეჟისორობით 1925 წელს გამოვიდა ეკრანებზე.
ამო ბეკ-ნაზაროვი (ნამდვილი სახელია ამბარცუმ ნაზარიანი) დაიბადა 1892 წელს. სწავლობდა ერევნის და შემდეგ ტაშკენტის გიმნაზიაში, 1918 წელს დაამთავრა მოსკოვის საგარეო საქმეთა ინსტიტუტი. ახალგაზრდობაში ცირკში „მარონის“ ფსევდონიმით გამოდიოდა და მონაწილეობდა საერთაშორისო კონკურსებში.
1915 წელს ამო ბეკ-ის ფსევდონიმით მონაწილეობდა იაროსლავის და მოსკოვის კინოფილმებში. მან ითამაშა ათეულობით როლი, მათ შორის 1922 წლის „სურამის ციხეში“ დურმიშხანის როლი შეასრულა.
1920-1921 წლებში იყო მოსკოვის საქალაქო საბჭოს მუსიკალური განყოფილების, ხარკოვის სახალხო სახლის და ტფილისის დრამატული თეატრის მსახიობი.
საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, ოციან წლებში ბეკ-ნაზაროვი დაინიშნა საქართველოს „განსახკომის“ კინოსექციის დირექტორად. სახკინმრეწვში მუშაობდა რეჟისორად, სადაც გადაიღო თავისი პირველი ფილმი „მამის მკვლელი“ (ალექსანდრე ყაზბეგის მოთხრობის მიხედვით, 1923 წ.), შემდეგ იყო „დაკარგული საუნჯე’’ (1924 წ.) და „ნათელა“ (1925 წ.).
„დაკარგული საუნჯის“ შესახებ პრესაში ვხვდებით 1924 წლის ცნობას: „სურათი „დაკარგული საუნჯე“ ხელახლა გადამუშავებულია 2 სერიათ და ახლო მომავალში სრულიად ახალი სახით ნაჩვენები იქნება კინო-მრეწველობის ერთ-ერთ თეატრში, „დაკარგულ საუნჯეს“ ახალი მონტაჟით უკვე აჩვენებენ მოსკოვის, ლენინგრადის და ბელორუსიის რაიონებში; სურათი დიდ აღფრთოვანებას იწვევს მაყურებლებში“.
ბეკ-ნაზაროვის ფილმები, ისევე როგორც სახკინმრეწვის სხვა რჩეული ფილმები, მონაწილეობდა სხვადასხვა კინოგაქირავებებში; ეს იქნებოდა საზღვარგარეთ კინოჩვენება თუ მაზრებში მოძრავი კინოს მოწყობა.
1926 წლის პირველ აპრილს გაზეთმა “კომუნისტმა” ვ. წ.-ს ფსევდონიმით გამოაქვეყნა რეცენზია ბეკ-ნაზაროვის ფილმზე „ნათელა“:
„ნათელა კინო-სურათი 8 ნაწილად, სცენარი და დადგმა რეჟისორ ბეკ-ნაზაროვის.
ამჟამად თბილისის კინო-თეატრებში უჩვენებენ საქართველოს სახელმწიფო კინო მრეწველობის მორიგ გამოშვებას – კინო-სურათს „ნათელა“-ს.
მებატონეებისაგან შევიწროვებული გლეხობის ბრძოლა მიწისა და თავისუფლებისათვის – აი რა აქვს აღებული თემად „ნათელა“-ს სცენარის ავტორს, ამ ძირითადი დედა-აზრის ხორცშესასხმელად ავტორს ამოუკრეფია მასალა სამეგრელოს გლეხობის აჯანყებიდან მე-19-ტე საუკუნის სამოციან წლებში.
თემა მარტივი და გარკვეულია. მიუხედავად ამისა, თემა სათანადოთ ვერ არის დაძლეული და სიუჟეტის მხრივ დასრულებული. მასში ბევრია ზედმეტი მასალა, რომელიც არა თუ არკვევს ძირითად დედა-აზრს, არამედ აბნელებს მას, ბრძოლა თავგასულ მებატონეების წინააღმდეგ – აი ამ ღერძის გარშემო უნდა ტრიალებდეს ცალკე პირთა დამახასიათებელი მომენტები, თვით მოქმედებათა ხასიათი, რომელიც იწვევს პერსონაჟების შეხლა-შემოხლას; ამავე იდეას უნდა ნათელჰყოფდეს ცალკე დეტალებიც, რომელნიც განსაზღვრავენ მომენტების აზრსა და სიმძლავრეს. სწორედ ეს თვისებები აკლია „ნათელა“-ს სიუჟეტს და ამიტომ იგი ვერ ახდენს სათანადო შთაბეჭდილებას.
გლეხთა უკმაყოფილების გამომწვევი მიზეზები: ძარცვა-რბევა, აუტანელი ბეგარა, გლეხთა ქალების გატაცება და გაყიდვა ბაზარზე, – ეს საკმაოდ პლასტიკით (გვერდი დაზიანებულია და არ იკითხება სიტყვა) არის მოცემული, მაგრამ შემდეგი (არ იკითხება ტექსტი) განვითარება – გლეხების, ბრძოლის პროცესი გამწვავება – განსახიერებული.
ფილმში მეტად მკრთალად სჩანს, მთავარ მომქმედ პირთა მოქმედებები (არ იკითხება) რა როლს თამაშობს ნათელა, ან რაში გამოიხატება მიქავას მხრით აჯანყებულ გლეხების ხელმძღვანელობა, როგორ გამოხმაურებას ჰპოულობს მომხდარი ამბები მომქმედ პირთა სულისკვეთებაში, ან რა გავლენას ახდენს მათი ყოფა-ქცევა ამბების განვითარებაზე.
თუმცა სურათს „ნათელა“ ეწოდება (ანუ „მჭედელი მიქავა“), მაგრამ სურათს არა ჰყავს მთავარი მომქმედი პირი, რომლის ბედი უნდა იწვევდეს მაყურებლის განსაკუთრებულ ინტერესს, იქნება აჯანყებული გლეხობის მასა არის მთავარი მომქმედი ძალა (რაც უფრო საინტერესო იქნებოდა), მაგრამ სურათში ვერა ვხედავთ მასის აქტივობას, სურათი წარმოადგენს ცალკე ეპიზოდების არაორგანიულ დაკავშირებას და მოკლებულია მთლიანობას. თვით მოქმედებას აკლია თანდათანობითი გამძაფრება, მიმდინარეობს მოდუნებულად და არ იტაცებს მაყურებლებს. სურათში უხვად არის სცენები, რომელთაც მნიშვნელობა არ აქვთ მოქმედების განვითარებისათვის (ნათელას თავგადასავალი მოტაცების შემდეგ, ქაიროს ბაზარი, ჰარამხანას ყოფა-ცხოვრება და სხვ.), თუმცა თავის-თავად საინტერესო სანახაობას წარმოადგენენ. სურათში ბევრია შეუსაბამო და ფსიქოლოგიურად ყალბი ადგილები (საშინელი გრიგალის დროს დარაჯების ძილი და ტყვე ქალთა გაპარვა. ჰარამხანას ცხოვრებასთან შეგუებულ ნათელაში სწრაფი გარდატეხა, სიდუს გატაცება მონასტერში, როცა ომერ-ფაშას ბანაკი უშიშარ ადგილს წარმოადგენს, მიქავას, სულგრძელობა თავისი სატრფოს მკვლელის – მიმართ და სხვ.).
მიუხედავათ ამ ნაკლულევანებებისა სურათის ნახვა მაინც ღირს, რადგან შიგ უხვად არის ბუნების წარმტაცი სურათი. ისტორიული ნაშთები და ალაგ-ალაგ მსახიობ ქალების მოხდენილი თამაში.
ვ. წ.“
1924 წელს სახკინმრეწვის სხვა ფილმებთან ერთად „მამის მკვლელი“ – ლატვიაში და „ნათელა“ 1927 წელს ბალტიისპირა ქვეყნებში იყო ნაჩვენები. მოგვიანებით კი – ირანში და თურქეთში უჩვენეს. 1927 წელს „ნათელა“ უჩვენეს ასევე საფრანგეთში, გერმანიაში, ჰოლანდიაში და ინგლისში.
1925 წელს ბერლინში მყოფი საქართველოს კინომრეწველობის დირექტორის, გერ. გოგიტიძის მონაწილეობით ბერლინის ერთ-ერთ დიდ დარბაზში საბჭოთა საქართველოს პატივსაცემად გაიმართა საღამო, რომელზედაც ნაჩვენები იყო სურათი „მამის მკვლელი“. საღამოს დაესწრნენ ქართული კოლონიის წევრები, სავაჭრო წარმომადგენლობის მოსამსახურეები და გერმანიის ფირმების და ორგანიზაციების წარმომადგენლები.
გაქირავებისათვის საერთო ჯამში „დაკარგული საუნჯე“ 28 ცალი და „მამის მკვლელის“ 17 ასლი დამზადდა.
1927 წელს სახკინმრეწვის ერთ-ერთი მორიგი ამოცანა იყო ოქტომბრის რევოლუციის ათი წლისთავისადმი მიძღვნილი რამდენიმე რევოლუციური სურათის გადაღება. როგორც არუსტანოვი გაზ. “კომუნისტის” კორესპონდენტთან საუბარში აცხადებდა: „პირველ რიგში განზრახულია დადგმული იქნეს „იბღავლე ჩინეთო“ და „მცირე შეცდომა“ ჯეკ ლონდონის მოთხრობის მიხედვით. ორივე ამ სურათს დასდგამს რეჟისორი ბეკ-ნაზაროვი, რომელიც ოპერატორთან ერთად რამოდენიმე თვით გაგზავნილი იქნება ჩინეთში. სურათების გადაღება იწარმოებს ხანკოუში და კანტონში. მსახიობებად გამოყენებული იქნებიან ჩინელი აქტიორები“. ეს წამოწყება არ განხორციელებულა.
1927 წელს თბილისში წარმოებდა ყულაბებით ფულის შეგროვება ჭლექის სამდღიურისათვის. კინოთეატრებში შესასვლელ ბილეთებზე დარიცხული იქნა პროცენტები სამდღიურის სასარგებლოდ. სახკინმრეწვის მიერ 5 დეკემბერს სამდღიურისათვის ნაჩვენებ ფილმებს შორის იყო ამო ბეკ-ნაზაროვის „მამის მკვლელიც“.
1923 წლის პრესაში ბეკ-ნაზაროვის ფილმზე „მამის მკვლელი“ დაიბეჭდა რეცენზია, რომელიც ინტერესმოკლებული არ იქნება მკითხველისათვის.
„ჩვენმა სახელმწიფო კინო-მრეწველობამ კიდევ შეგვძინა ახალი სურათი ყაზბეგის „მამის მკვლელი“.
ისე, როგორც „სურამის ციხეში“, აქ უხვად გამოყენებულია ცოცხალი ბუნება, რომელიც საქართველოში პირდაპირ გამზადებულ და საუკეთესო ატელიეს წარმოადგენს კინო ფილმისათვის. ეს სურათი ერთგვარი გამოცდა იყო რეჟისორ ნაზაროვისათვის, რომელმაც ჩინებულად შეასრულა ყველაფერი, რაც კი მოეთხოვება რეჟისორს პირველად დადგმაზე. – რეჟისორს ნათლად და გარკვეულად გაუგია ყაზბეგის რომანის სახე, რომლის გადაშლა შეუძლებელია ისე, თუ ბუნება არ იქნა გამოყენებული მთელი თავისი სიძლიერით და სილამაზით. აქ საჭიროა არა მარტო ფერები და ხელოვნური ქმნილება, არამედ ცოცხალი, ძლიერი ბუნებრივი ძალებიც – ჩვენი მთის ყოფა-ცხოვრება, ტრადიციები, უხვი ბუნება – ყველა ეს გადაშლილია „მამის მკვლელში“, რომელსაც შეუძლია იამაყოს თავისი დადგმის გამართლებით, გამარჯვებით.
„მამის მკვლელი“ დამამტკიცებელია იმისი, რომ ჩვენ ახალ კინომრეწველობას უკვე მოეპოვება ძალები, რომლებიც შეძლებენ სავსებით გაშლას და დიდი საქმის მოცემას. მაგრამ რეჟისორმა განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მიაქციოს წვრილმანებსაც, რომელთაც დიდი მნიშვნელობა აქვს ფართე მასისათვის: მაგალითად, ყოვლად დაუშვებელია გლახას ცოლის (ერისთავი-ჟღენტისა) სურათში გამოშვება საპარიკმახეროში ახლად დაწნული თმებით. ასეთი მოვლენა ყოვლად მიუღებელია მთიულეთის ქოხის ქალისათვის. შემდეგ – რა საჭიროა კობას და იაგოს გადასკვნა იქ, სადაც ვეებერთელა თოკია დაკიდული ხრამში ჩასვლის დროს. ეს ადგილი ისედაც ლამაზი და მოხდენილია.
მოთამაშეებში განსაკუთრებით აღსანიშნავია ნატალია ანდრონიკაშვილი-ვაჩნაძისა, რომელიც შეუდარებელ, მომხიბლავ მიმიკას იძლევა განსაკუთრებით სევდის და გაკვირვების გადმოცემის დროს.
ვანო სარაჯიშვილი არ შეეფერება მთიულეთის შვილის ტიპის განსახიერებას. ის დიდი დარბაისელი მსახიობია; ის ძლიერია ბარში, მაგრამ მთაში, სადაც საჭიროა ნახევრად ველური ტემპერამენტის დამორჩილება სათუთ გრძნობისადმი – ის სუსტია.
საუკეთესოდ ასრულებენ თავიანთ როლებს აკაკი ვასაძე (გრიგოლა) და ქ. ანდრონიკაშვილი (კობა). უკეთესი გრიგოლა და კობა ჩვენ ვერ წარმოგვიდგენია.
ეს განსაკუთრებით ითქმის ვასაძეზე, რომლის ყოველივე ნაბიჯი სურათში დაფიქრებული და ნიჭიერად შესრულებულია.
დასასრულ ერთი შეკითხვა სახელმწიფო კინო-მრეწველობას: ნუთუ მან ვერ იშოვნა ქართული წერა-კითხვის მცოდნე? საზოგადოთ, ამ სურათში წარწერა ბევრია, ზედმეტია და ისიც ისეთი უხეირო და უშნო ქართულით, რომ მაყურებელი, ყოველგვარ ინტერესს ჰკარგავს. აუარებელია აგრეთვე კორექტორული შეცდომებიც. – ეს მომასწავლებელია იმისი, რომ ქართველი მუშა და გლეხი, რომელსაც „მამის მკვლელის“ შინაარსი წინასწარ არ აქვს წაკითხული, ვერ მიხვდება, ან ყოველ შემთხვევაში, გაუჭირდება, სურათის გაგება.
თუ ასეთ მოვლენებს მომავალში ადგილი არ ექნება – ბევრს მოიგებს პირველყოვლისა თვით სახელმწიფო კინო-მრეწველობა, რომელიც ჯერ არც ისე ძლიერია თანხით, რომ ცდები აკეთოს.
დ. დ-ძე“.
1925 წელს საქართველოს სახელმწიფო კინომრეწველობასა და სომხეთის კინომრეწველობას შორის შედგა შეთანხმება ალექსანდრე შირვანზადეს რომანის მიხედვით სცენარის დაწერის და ფილმის გადაღების თაობაზე. კინოსურათი „ნამუსი“- პირველი სომხური მხატვრული ფილმი – გადაღებული იქნა სომხეთში ბეკ-ნაზაროვის რეჟისორობით. ამერიკიდან წინასწარ ოცი შეკვეთა იქნა მიღებული ამ ფილმის ასლებზე. ამავე წელს ბეკ-ნაზაროვი მიიწვიეს ერევნის ახლად შექმნილი კინოსექციის ხელმძღვანელად, რომელიც 1923 წელს დაფუძნდა. ამდენად, სომხური კინო წელს ასი წლის იუბილეს ზეიმობს.
ამო ბეკ-ნაზაროვს ქართული კინოპროდუქციის ჩათვლით ოცზე მეტი ფილმი აქვს გადაღებული. 1966 წლიდან კინოსტუდია „არმენფილმს“ მიენიჭა ამო ბეკ–ნაზაროვის სახელი.