ფორუღ ფაროხზადის The House is Black – ირანული კინოს საწყისი ბილიკი

ავტორი: ლუკა ჩერქეზიშვილი

ფორუღ ფაროხზადი ირანული კულტურისთვის ერთ-ერთ მთავარ ფიგურას წარმოადგენს, რომელიც საკუთარი რევოლუციური „ხმით“ ხშირად ხდებოდა კრიტიკის მსხვერპლი. მიუხედავად იმისა, რომ დეკადების განმავლობაში ის იდევნებოდა,  მან მაინც უდიდესი როლი ითამაშა ირანში მოდერნისტული კულტურის განვითარებაში. მისი ფემინური, მრავალჟღერადი  პოეტური ხმა უძლიერეს იარაღად იქცა მჩაგვრელი, დიქტატორული რეჟიმებისა და გარემოს წინააღმდეგ, რომელიც ირანისთვის დღემდე გადაუჭრელ პრობლემად რჩება.

1965 წელს ფაროხზადმა ბერნანდო ბერტოლუჩთან ინტერვიუში თქვა: “ინტელექტუალი არის ის, ვინც ცხოვრების განვითარების მიღმა ცდილობს სულიერად დაწინაურებასა და მორალურ საკითხებზე ამაღლებას”. როგორც ჩანს, მისი ხელოვნება, ერთი მხრივ, სპირიტული, მეორე მხრივ კი – თავისუფლებისთვის, სიცოცხლისთვის ბრძოლის ვნებისკენ იყო მიმართული. ზუსტად ამიტომაც, ის საკუთარი ხელოვნებით ირანული კინოს „ახალი ტალღის“ კატალიზატორი გახდა. “The House Is Black“ დოკუმენტური ჟანრის ფილმია, რომელიც თავრიზის პროვინციაში, კეთრით დაავადებულთა ბანაკში 12 დღის განმავლობაში  გადაიღეს.  როგორც ჩანს, პოეტი საკუთარ ხელოვნებას სხვადასხვა ფორმით უბრუნდება და სხვადასხვა „სიმღერებს“ მღერის მათ შესახებ, როგორც შეპყრობილი სეიკილოსი თავის სიყვარულზე. ფილმის გადაღებიდან რამდენიმე წლით ადრე ის აქვეყნებს ლექსს “Reborn”, სადაც  წერს: 

“მთელი დღის, მთელი დღის განმავლობაში
თავისუფალი, თავისუფალი, როგორც გვამი წყალზე მოტივტივე,
მე მივდივარ უფსკრულისკენ კლდის კიდეზე,
ოკეანეთა ყველაზე ღრმა გამოქვაბულებისკენ,
თევზთაგან ყველაზე მტაცებელი.
ჩემი ხერხემლის ყველაზე მყიფე ძვალი
აცახცახდა, სიკვდილის წინათგრძნობით.”

ფილმის დასაწყისში ჩვენ ვხედავთ ქალს, რომელსაც ჩადრი აცვია და უყურებს სარკეს, რომელიც მის სიშლეგესა და სილამაზეს ერთდროულად ირეკლავს. ალბათ, მის თვალებსაც შეუცნია სიკვდილი და მირაჟულად აურეკლია ტკივილი, როგორც ის სიჩუმე, რომელიც მას გარშემო შემოხვევია. ალბათ, ზუსტად ეს თვალები გახდა ის მეტრი და რიტმი, რომელიც მთელი ფილმის განმავლობაში საკრალურ ცეკვას დამსგავსებია. „შეშლილი ადამიანის სიცილი იმითაა განსაკუთრებული, რომ იგი სიკვდილის სიცილით წინასწარ იცინის. სიკვდილის წინასწარი განჭვრეტით შეშლილმა ის განაიარაღა.“ (მიშელ ფუკო, “შეშლილობის ისტორია კლასიკურ ხანაში”, გვ. 137) მიუხედავად იმისა, რომ ფილმი დოკუმენტურ ჟანრში გადის, რეჟისორის საოცარი თვალისა და არჩევანის დახმარებით ის  მარტივად იქცევა „პოეტურ კინოდ“. საკრალურობა და რიტუალურობა მთელ ფილმს გასდევს. თითქოს შეშლილებმა სარკესავით აირეკლეს სამყარო და ახარხარდნენ, რადგან იცნეს სიკვდილი, იცნეს ის დიადი დრო, საიდანაც სამყარო გამოიფრქვა. ჩვენ მუდმივად ვაკვირდებით დაძაბულობას – დუმილსა და ხმას შორის, მოძრაობასა და სტატიკურობას შორის. 

ფილმის დაწყებიდანვე ჩვენ ვხედავთ „შლეგს“, ვუყურებთ მის  ცეკვას და ვისმენთ მის სიმღერას, რომელიც სრულიად აბსურდულია, თუმცა, ამავდროულად, უშინაარსობიდან წარმოქმნილი ემოციური დაძაბულობა საკრალურობისკენ მიგვანიშნებს. შეიძლება ითქვას, რომ იმ მდგომარეობაში, რომელშიც ადამიანის სხეული დეფექტურობას განიცდის, ესე იგი, ფიზიოლოგიურად სხეული მკაფიოდ ახლოს დგას სიკვდილთან, ადამიანის სენსორული უნარები სამყაროს მიმართ გამძაფრებულია. მირჩა ელიადე, თავის  ნაშრომში „მითები, სიზმრები და მისტერიები“ ლაპარაკობს იმ პრეცედენტზე, როცა ადამიანმა სიკვდილი გამოსცადა, ესე იგი, მისი სიახლოვე იგრძნო და შემდეგ მკვდრეთით აღდგა. 

ზუსტად ამ მდგომარეობით გამოწვეულ შედეგებზე ის წერს:  „ტრადიციული შამანური იდეოლოგიების ტერმინებით რომ ვილაპარაკოთ, ეს განცდა ხორცის დაფერფვლისა და ხორცის განადგურების დროს ჩნდება“ (მირჩა ელიადე, “მითები, სიზმრები და მისტერიები”, გვ, 262), მდგომარეობა, სადაც მროკველი არა რაციონალურ გააზრებულ ცეკვას და სიმღერას გვთავაზობს, არამედ იმ ენერგიებს გამოხატავს, რომელიც მასში მუდმივად შეედინება და გამოედინება როგორც კოსმოლოგიის წრიული ბრუნვა. ფორუღ ფორუხზადი კი წერს:

“მე თვალყურს ვაპყრობ ჩემს სიცოცხლეს:
მშვენიერი ხრწნა ვარდის, ამ ანტიკურ ვაზაში.
მოყვავილე მცენარე, რომელიც შენ მოიტანე,
და ეს ჩიტები საკუთარ ხის გალიაში.
მღერიან ყოველ საათში,
სავსე სიღრმით –
საკუთარი თვალთახედვიდან”.

მნიშვნელოვანია აღინიშნოს ის ფაქტიც, რომ ირანელი რეჟისორი ენდემური, დამახასიათებელი ჟღერადობითა და მუსიკალურობით იყენებს ცვალებადობას ექსტერნალურ და ინტერნალურ ჟღერადობას შორის. ფილმის მსვლელობისას ჩვენ მუდმივად გვესმის ხმა, რომელიც მის ნარატიულ მსვლელობას პოეტური ენით, ძველი აღთქმისა და ყურანის რეფენსებით მიჰყვება. რის პარალელურად ის ქმნის დარების კასკადს, სადაც რიტუალურობა და მედიტაციურობა ერთმანეთის მიჯრით ისე დაუმონტაჟებია, თითქოს ძაფზე აკინძული მარგალიტები იყოს. ერთმანეთზე სისტემურად აწყობილი, ბუნებრივი, ზოგჯერ არაფრისმთქმელი, უბრალოდ მოძრაობაზე ადევნებული კადრები და ხმა განსხვავებულ, „სიმახინჯის“ ესთეტიკას გვთავაზობს, რომელიც ასე არის გაჟღენთილი სპირიტული  კადრებით (ლოცვის სცენა) და ირანული კულტურისთვის დამახასიათებელი ჟღერადობით. ხშირად არაფრისმთქმელი კადრები, მაგალითად, შენობის ერთი წერტილიდან მეორე წერტილამდე მოძრავი ადამიანის სცენა. რაღაც უფრო მისტიკურ, ემოციურ კადრად იქცევა, რომელიც არათუ მოძრაობაში იძენს სახასიათო კადრირებას, არამედ შეშლილში, რომელიც საკუთარ რუტინულობაში ისე ჩაძირულა, როგორც მხილველი, რომელიც სამყაროს ხმებს უსმენს.

აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ არა მხოლოდ ინდივიდების ცალკეული კადრები და მათი მოძრაობებია რიტუალური, არამედ მთლიანი ფილმი, რომელიც გარკვეული სიმკაცრითა და ზედმიწევნითი  დინამიკით არის გადაღებული. როგორც ძიგა ვერტოვი წერდა, „კინემატოგრაფის აშლილ ნერვებს ესაჭიროება ზუსტი მოძრაობების მკაცრი სისტემა“. (ძიგა ვერტოვი, “ადამიანი კინოაპარატით”, გვ. 30) ფორუღ ფაროხზადმა თითქოს შეძლო და დაავადებულთა შინაგანი რიტმი იგრძნო, რომელიც ასეთი მნიშვნელოვანია კინორეჟისორისთვის, მან შეძლო სივრცე და დრო და მასში არსებული საგანთა მოძრაობა იმ რიტმულ ხელოვნებად აქცია, რომელიც ასეთი საკულტო გახდა ირანული კინოსთვის.  კადრთა ცვალებადობა, ფოკუსი, დინამიკა, საგანთა გადაადგილება, ბავშვთა ანცობა, მუსიკა და ხმები ზუსტად ისეთ სიმეტრიაშია განლაგებული ერთმანეთთან, როგორც ირანული ხალიჩის ორნამენტები. ალბათ ზუსტად ამიტომ გახდა რეჟისორი ირანული კინოს ტალღის საწყის ბილიკად და ალბათ ზუსტად ამიტომ იქცა “The house is black” საკულტო ფილმად.

ბიბლიოგრაფია:

მიშელ ფუკო, შეშლილების ისტორია კლასიკურ ხანაში. გამომცემლობა: „ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი“, თბილისი, 2021. მთარგმნელი: თათია კიკელია.

მირჩა ელიადე, მითები, სიზმრები და მისტერიები. გამომცემლობა: „Aleph”. თბილისი, 2018. მთარგმნელი: მზია გომელაური.

ძიგა ვერტოვი, ადამიანი კინოაპარატით. გამომცემლობა: „საგა“, თბილისი, 2013, მთარგმნელი: კონსტანტინე დუმბაძე