დათა თავაძის “შიმშილი” სამეფო უბნის თეატრში

ავტორი: მარიტა ლიპარტელიანი

მხეცი
“მე არ მესმის თეატრი და თეატრს არ ესმის ჩემი”

როგორ უნდა მოიქცეს ავტორი, როცა დრამატული მოვლენა მაყურებლისთვის ნორმალიზდა? რუტინის ნაწილი გახდა მშვიდი გამომეტყველებით ეკრანის ყურება და წყნარად საშინელების მოსმენა, როცა მსხვერპლი უცნობია, მაგრამ მასთან საერთო ბევრი გაქვს. ჩვენ ნივთებს ვანიჭებთ მნიშვნელობებს, გზამკვლევად ვიყენებთ და ზოგჯერ გვიყვარდება კიდეც. პოსტდრამატული თეატრი საზღვრების მოშლას ცდილობს სიზმარსა და ობიექტურ რეალობას შორის. იქნებ აბსურდულის ჭეშმარიტებად გასაღება ერთადერთი გზაა სასტიკი მაყურებლის დასაინტერესებლად? “გაიგეთ კიდე ვინ უპოვიათ?” რუტინა ერთადერთი საშუალებაა ირგვლივ გამეფებული ხმაურის დასავიწყებლად. ამ დროს ყველა ხმა ჩუმდება და ერთსა და იმავე კატეგორიაში შეგვიძლია გავიყვანოთ ჩაის გაკეთება და ცუდი ამბის მოსმენა.

“ცუდი ამბები მოგწონს? …მე, მომწონს.”

ბავშვი, რომელიც არ არსებობს

სამეფო უბნის თეატრი კედლებს ანგრევს, გაშლილ სცენაზე ყველაფერი გამაღიზიანებლად ბრჭყვიალებს. შეუძლებელია მშვენიერებამ დაიტიოს სისასტიკის ის ხარისხი, რომელიც ტექსტშია, მაგრამ ეს კონტრაპუნქტი მუშაობს. შიშველი ქალი მდელოზე სახიფათო კავშირებს ამყარებს დედაბუნებასთან. საშოში უძვრება სიმწვანე, თმა ხის ტოტებში ეხლართება და მზად არის მისი ნაწილი გახდეს, ფორმა მიანიჭოს საკუთარ შინაგან ღამეს, კოშმარი გადააქციოს რეალობად, როცა მისი დაბადების დღეა, ირგვლივ მეგობრები ირევიან და ყველა ყელგამოჭრილია. რაზეა წამსვლელი მარტოხელა ქალი, რომელმაც ბევრი ისწავლა, ბევრი იმუშავა, ზუსტად ისეთი სახლი აქვს, როგორზეც ოცნებობდა, მაგრამ რუტინამ მნიშვნელობა დაკარგა? თეატრშიც იმისთვის მივდივართ, რომ სიცარიელემ ნაკლებად შეგვაწუხოს, მსახიობებს ნებას ვრთავთ ჩვენზე იძალადონ. ეს მაზოხისტური ვნება დაუოკებელია, ამიტომ თვითსიბრალული და თვითვიქტიმიზაცია გადარჩენის ერთადერთი საშუალებაა. ყველას უნდა იყოს ბავშვი, რომელიც დაიკარგა. თავაძის სპექტაკლი თავსატეხს უჩენს მაყურებელს, გამოცანაა, მაგრამ ფაზლის ნაწილი დაკარგულია. ჩვენ უნდა გამოვიგონოთ. ბრეხტი წერს თავის თეორიულ ნაშრომში “პატარა ორგანონი თეატრისთვის”, რომ თანამედროვე თეატრში მაყურებელი პასიურად აღარ უნდა მიჰყვეს სიუჟეტს, თამაშში უნდა ჩაებას ცივი გონება, რადგან ის მეცნიერების ეპოქის პირმშოა. პოსტდრამატული თეატრი ეპიკური თეატრისგან განსხვავებით, კიდევ უფრო მეტ სივრცეს ტოვებს. 

მაყურებელი ემსგავსება მეცნიერს, რომელიც აკვირდება და იკვლევს წინააღმდეგობრივ კავშირებს ქმედებასა და ტექსტს შორის, როცა იბადება რაღაც შეუცნობელი, ამოუხსნელი, აბსურდული. ბავშვს 64 წელია ეძებენ, ამის შესახებ მხოლოდ მთავარმა გმირმა არ იცის, რომელიც ქალაქში ახალი ჩამოსულია და სამსახურს ეძებს. “ეს ამბავი ქალაქში დადიოდა” – იქნებ ეს ბავშვი საერთოდ არ ყოფილა, მშობლებმა მისი სახით გამოიგონეს რუტინა. ყველა ამ ბავშვს ეძებდა და უკვე მისმა პოვნამ აზრი დაკარგა. მშობლებს არცერთი ამბის დაჯერება არ უნდოდათ, სინამდვილეში იცოდნენ, რომ ბავშვი არ ყოფილა, მაგრამ სადომაზოხისტური თამაში დაკარგული ნაწილის გარეშე უინტერესოა. ამ შემთხვევაში შეგვიძლია გავიხსენოთ ედვარდ ოლბის პიესა “ვის ეშინია ვირჯინია ვულფის?” მარტა და ჯორჯიც იგონებენ შვილს, რომლის ხსენებაც თამაშის წესების მიხედვით იკრძალება. მარტა სხვასთან ახსენებს, ამიტომ ჯორჯი გამოგონილ შვილს კლავს. “მაინც არ უნდა მოგეკლა”. უკვე ყველაფერი ითქვა, ყველაფერმა მნიშვნელობა დაკარგა და მხოლოდ თხრობას აქვს აზრი. 

პაატა ინაურის გმირი კონტექსტიდან ამოვარდნილია. “აი ასეთი შეცდომა ვარ”. – ეს აქცევს მას ცენტრალურ პერსონაჟად. ერთ ოთახშია ჩაკეტილი, კედლები ელაპარაკებიან, დასცინიან, შეურაცხყოფენ. რეაქტიული ფსიქოზი ფორმას იძენს, ჰალუცინაცია ხელშესახები ხდება. “ღამეა შენი ხორცი” – პაატას გმირი ძილში დადის და სიარულის დროს სძინავს. თავს იძვრენს ნაცნობებთან, მათ სწრაფად ეცლება, გიჟივით იცინის, ამბებს თხზავს, ტყუილი მისი ორგანული ნაწილი გახდა, სხეულთან შეეზარდა. ის სცენაზე მარტო დგას და ღამის მხეცებზე ფიქრობს შიმშილისას.

წარუმატებელი თვითმკვლელობა; კიდევ უფრო წარუმატებელი ქველმოქმედება

“რა ვიცით მასზე?” – ქალმა, რომელსაც რუტინა ფეხქვეშ გამოეცალა, ღამის მხეცებთან მისვლა გადაწყვიტა. ქეთა შათირიშვილის გმირის წითელი ტანსაცმელი მაშინვე ყურადღებას იქცევს, გვაღიზიანებს. ამ შემთხვევაში ცენტრალური გმირის და მაყურებლის მზერა ერთმანეთს უტოლდება. ჩვენ ვგრძნობთ, მას ეს უცხო ქალი როგორ უყვარდება. მხეცს ცარიელი კუჭი არ უშლის ხელს ადამიანის შეყვარებაში. იმასაც ნუ დავივიწყებთ, რომ სიყვარულის გამოხატვის ერთ-ერთი რადიკალური ფორმა შეიძლება იყოს კანიბალიზმიც. რეჟისორი საინტერესო ფორმას ირჩევს, ისინი ერთმანეთს აკვირდებიან, უხმოდ, გაუნძრევლად დგანან, მათ უხერხულ დიალოგს სანდრო სამხარაძის გმირი ახმოვანებს. გამახსენდა ქართული თანამედროვე ფილმი “რას ვხედავთ, როდესაც ცას ვუყურებთ”, სადაც დიალოგებს ანაცვლებს მთხრობელი. ნარატიული ფორმა თითქოს ეწინააღმდეგება დრამას, მაგრამ სპექტაკლში ეს ხერხი პირიქით, უფრო ამძაფრებს მოქმედებას. 

მათ იმდენად ეშინიათ ერთმანეთის, რომ ხმას ვერ იღებენ. აზრებს აწყობენ, გულში იმეორებენ, მაგრამ პირის გაღებას ვერ ბედავენ. იმედს უფრთხილდებიან, თავს იტყუებენ.  “საკუთარ სიკვდილზე მეტად მიყვარხარ”. – წარუმატებელი თვითმკვლელობის შემდეგ ქალი სახიფათო კავშირს ამყარებს მხეცთან. ეს აბსოლუტურად გააზრებული ქმედებაა, მას გამბედაობა არ ეყო, ამიტომ მკვლელს ეძებს. ცხოველივით წვრთნის და საჭმელს სთავაზობს სახლში აყვანისთანავე. აქ შეგვიძლია გავიხსენოთ ავსტრიელი დრამატურგის, ფერდინანდ ბრუკნერის პიესა “ტკივილი არის ახალგაზრდობა”. დეზირეს ფრედერი სჭირდება თვითმკვლელობისთვის. მხეცი გაწვრთნილია იმისთვის, რომ მსხვერპლს ყელი გამოღადროს, მაგრამ ამის შანსი დეზირემ გაუშვა, ამ სახიფათო დავალებას ფრედერს მარი აძლევს პიესის ბოლოს. პაატას გმირი საჭმელზე უარს ამბობს და ქალმა უკვე იცის, რომ ის აუცილებლად დაბრუნდება. სახლშიც იმისთვის აიყვანა, რომ მისამართი სცოდნოდა. ოფისიდან გვიან დაბრუნებულს კარი ღია ხვდება, უკვე წარმოიდგენს, როგორ კლავენ და ეს უდიდეს სიამოვნებას ანიჭებს. სინამდვილეში ცოტა ყველას გვინდა, რომ მოგვკლან, ალბათ ეს გვაერთიანებს.

დათა თავაძის “შიმშილი” პოლიტიკური სპექტაკლია. ეს ისევ გვაბრუნებს ბრეხტის ეპიკურ თეატრთან, რომელიც არა უბრალოდ ჰბაძავს რეალობას, არამედ მაყურებელს აჩვენებს არსებული სოციალური პირობების გაუმჯობესების შესაძლებლობას. ბრეხტი მარქსისტი ავტორია და კატეგორიულად ეწინააღმდეგება კათარსისს, რადგან განწმენდის შემდეგ აღარავის ემახსოვრება რევოლუცია. პაატას გმირის აწონის სცენა სხვა არაფერია, თუ არა მაყურებლისთვის, გამოსაფხიზლებლად, სახეში სილის გაწვნა.

წარმატებული თვითმკვლელობა 

“ენა, რომელიც ბრაზს ვერ გამოხატავს, ენა არ არის.” დიდი დამსაქმებლის აზრით, მთავარი პრობლემა კადრების დეფიციტია. სამუშაო ბევრია, მაგრამ დაკარგულია ენთუზიაზმი, ვნება. კადრების შემოწმების სცენა ერთდროულადაა სასაცილოც და აუტანელიც. “აი ასეთ არსებაზე დგას ბიზნესი”. “ამ ქალაქში სულ უნდა ჭამო, რო გადარჩე”. პატარა ფანჯარა, საიდანაც შიმშილისგან თავბრუსხვევის დროს პაატას გმირი იხედება, დაუვიწყარ იმიჯს ქმნის. სცენოგრაფიას სპექტაკლი უჭირავს. ქეთი ნადიბაიძე ხატავს ზღაპრულ გარემოს, სადაც გათამაშებული უიმედობა დარბაზიდან გაქცევის სურვილს გაგიჩენთ. მოჩვენებითსა და ნამდვილს შორის ზღვარი ძალიან მყიფეა. გამოგონებას, მოსმენას იწყებს მშიერი, რომელმაც არ იცის რაში დახარჯოს შიმშილისგან მოგვრილი უსაზღვრო ენერგია. “რა საოცარი ღამეა, ნეტავ მეჭამა კიდეც!”

“ის, რაც დაინახე, დანაშაული იყო თუ ტექსტი?” – პაატას გმირი თავს იტყუებს და არ აღიარებს იმას, რაც ჩაიდინა. კვანძის გახსნამდე საიდუმლოზე არავინ ლაპარაკობს. “საიდუმლოა, როცა დასამალი არაფერი გაქვს.” ხმებმა, რომლებიც კედლებიდან ესმის ცენტრალურ გმირს, ადამიანების ჭამა დაიწყეს. შიმშილის დაოკება შეუძლებელია იქ, სადაც იმაზე მეტი რეკლამაა, ვიდრე პროდუქტი.

რეალურად იკრიბებოდნენ მშიერი მხეცები და ღამით ნადირობდნენ ადამიანებზე, თუ ეს მხოლოდ ცენტრალური გმირის ახირებაა? – ამაზე პასუხი არ არსებობს, ჩვენზეა. -“ღამე ვუყურებ ხოლმე, როცა ვბრუნდები.

– საიდან ბრუნდები?

– შენ საიდან გინდა?” (ნაწყვეტი კერილ ჩერჩილის პიესიდან “ცხრა მთას იქით”)

და ბოლოს, ამ ქალაქში წარმოუდგენელია გადარჩე სოციალური პათოლოგიების საზღვრების გადაკვეთის გარეშე, ამიტომ “არ შეჩერდე, წაუსნიკერსე!”