ჟან კოქტო: როდესაც სანტო სოსპირის ფრესკები ცოცხლდებიან…

პუბლიკაცია: Hello Monaco

ბრაზისგან შეჭმუხნული წარბები, გამჭოლი მზერა, ვნებიანად დახურული ტუჩები, მოხდენილი სილუეტები – შეუძლებელია თვალი გაუსწორო ამ სახეებს და სხეულებს. ესენი ძველი ბერძნული მითების და ბიბლიური თქმულებების პერსონაჟები არიან, მარადიული ახალგაზრდობის მაცნეები და ადამიანის სიმტკიცის მაგალითები, რომლებსაც დიდი ჟან კოქტო გამოხატავს, როგორც შეუჩერებელ, დესტრუქციული ვნების სიმბოლოებს. ისინი კოქტომ სანტო სოსპირის კედლებზე უკვდავყო, სადაც იგი თერთმეტი წლის განმავლობაში, 1950-დან 1961 წლამდე, ვილის დაქვრივებული მეპატრონის, ფრენსინ ვეისვეილერის მიწვევით ცხოვრობდა.

ფრენსინი ქმარს გარდაცვალებამდე დიდი ხნით ადრე დაშორდა, თუმცა ისინი არასდროს განქორწინებულან. ვილა სანტო სოსპირი  ფრენსინისთვის მიძღვნილი საჩუქარი იყო. კაპ ფერას მიმდებარედ ნაოსნობისას მათ სასახლე დაინახეს, რამდენიმე წლის შემდეგ კი ფრენსინი აქ მარტო იყო, უყურებდა უსასრულო ლურჯ ზღვას, კოტ დ’აზურის მთებს და ჟან კოქტოს, რომელიც ვილის გარშემო საღებავებით მოსვრილი დადიოდა…

როგორც ჩანს, შემთხვევითი არ არის, რომ ჟან კოქტო World Expo-ს დროს დაიბადა, რომელიც პარიზში 1889 წლის მაისიდან ოქტომბრამდე ტარდებოდა და ბასტილიის დაცემის 100 წლისთავს ეძღვნებოდა. ამასობაში “ხელოვნებისა და მუსიკის მკაცრი იდეების ციხესიმაგრე” 1910-20-იანი წლების დასაწყისში მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნიდან ახალი ეპოქის მხატვრების ჯგუფმა დაანგრია.

“გაგვაოცეთ”! – სთხოვა სერგეი დიაგილევმა კოქტოს პირველი შეხვედრის დროს, 1912 წელს, პარიზის “რუსულ სეზონებზე”, ხოლო აუდიტორიას  უკვე აღელვებდა სტრავინსკის “კურთხეული გაზაფხულის” დაუოკებელი ქაოსი. ჟან კოქტომ მართლაც ყველა გააოცა. მოულოდნელად, ხანგრძლივი ზამთრის შემდეგ, კოქტომ “ოცნების სახლის” კედლები საყვარელ ქალებთან, მამაკაცებთან და ახალგაზრდებთან ურთიერთობის სცენებით გრაფიკულად გააცოცხლა. ჟან კოქტო მტკიცედ ეწინააღმდეგებოდა მადლენ კასტაინის, რომელსაც ფრენსინმა აგარაკის მოწყობა და გაფორმება დაავალა. კოქტომ გამოიწვია დიზაინერი და თეთრი კედლები სიყვარულის სიმღერად აქცია, წარმოადგინა თავისი გრძნობები, რაშიც მალევე გამოუტყდა სახლის მეპატრონეს.

“უფალმა ჩვენმა ღმერთმა მოკლა იგი ქალის ხელით”

არქიმანდრიტ ნიკიფორის ბიბლიური ენციკლოპედიის თანახმად, ეს ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 589 წელს მოხდა. მეფე ნაბუქოდონოსორი, არფაქსადის დამარცხების შემდეგ, თავის თანამებრძოლს და გამოცდილ სარდალს, ოლოფერნს ასურეთის დასავლეთით ხალხის ასალაგმავად გზავნის. ებრაულ მიწებთან ოლოფერნი ერთ-ერთ მთის სოფელში ჩერდება. სოფელში მცხოვრები ახალგაზრდა ქალი, ივდითი ლამაზ ტანსაცმელს ჩაიცვამს, არომატულ ზეთებს წაისვამს  და მტრის ბანაკში მიდის, სადაც ოლოფერნის საცდუნებლად სამ ღამეს ატარებს. მეოთხე ღამეს, როდესაც მტერს ჩაეძინება, ივდითი ოლოფერნს თავს ჰკვეთს. “და უფალმა ჩვენმა ღმერთმა მოკლა იგი ქალის ხელით” (ძველი აღთქმა, ჯუდითი, 13: 15–16).

ფირუზის ფერში გარდამავალი ჩრდილები საშინელი ამბის სიუჟეტს ახშობს და მნახველის ყურადღებას სხვა დეტალებისკენ მიმართავს. სანტო სოსპირის სასადილო ოთახში ჩამოკიდებული გობელენი, რომელიც ავბუსონის გულმოდგინე ხელოსნების მიერ არის მოქსოვილი, ამ ბიბლიურ ისტორიას ასახავს. ერიკ მარტო, ვილის მუდმივი მომვლელი, ჩვენს ყურადღებას ქიტონით შემოსილი ქალისკენ მიმართავს, რომელსაც თავად კოქტოს სახე აქვს. 

მიუძღვნა თუ არა კოქტომ ხარკი შვეიცარიელ კარლ იუნგს თავისი ახალი თეორიებით გენდერული დამახინჯებებისა და სიზმრების ინტერპრეტაციების შესახებ? იქნებ ეს ყველაფერი ბიბლიური ზღაპრის სხვა ვერსიის შესახებ მიანიშნებს, რომელშიც ოლოფერნს თავისი მსახურის ფორმაში გადაცმული ჯარისკაცი კლავს? ან, ოლოფერნი, თავისი განსჯით, ღვინით დაბინდული, ვერ ახერხებს ჯუდითთან ინტიმური ურთიერთობის დამყარებას. ის უგულებელყოფს ქალს ალკოჰოლის გამო და ამაში ფროიდი (კოქტოს კერპი) აღიქვამს რა განსაკუთრებულ დატვირთვას, ივდითის კომპლექსს აღწერს. 

ქალის უარყოფითა და გობელენზე გამოსახული სიბრაზით, ჟანი, როგორც ჩანს, თავს სჯის და შენდობას ითხოვს ფრენსინისგან, რადგან მას არ შეეძლო მთელი გული შეეთავაზებინა, რომელშიც ქალის სხეულის მიმართ მიზიდულობასთან ერთად ახალგაზრდებისადმი დაუოკებელი ვნება იყო.

მუსაგეტის წმინდა ოხვრა

ციცერონი თავის ტრაქტატში – “ღმერთების ბუნების შესახებ” (III. 57) წერს: “აპოლოსთაგან ყველაზე ძველი ვულკანის შვილი და ათენის მცველი იყო. მეორე კორიბასის შვილია, რომელიც კრეტაზე დაიბადა; ამბობენ, რომ იგი კუნძულის დასაუფლებლად თავად იუპიტერს ებრძოდა. მესამე იუპიტერისა და ლეტოს ვაჟია. ეს არის აპოლონი, რომელიც, ტრადიციის თანახმად, დელფოში ჰიპერბორეელების კუნძულიდან ჩამოვიდა. მეოთხეა არკადი აპოლონი, რომელსაც არკადიანებმა ნომიოსი უწოდეს, როგორც მათ ტრადიციულ კანონმდებელს”.

ათენის მცველი დელფოელი აპოლონი სანტო-სოსპირის სასტუმრო ოთახში, ბუხრის თავზეა გამოსახული. ის თითქოს რაღაცით იყო უკმაყოფილო, თითქოს რაღაც მძიმე დანაკარგზე ოხრავდა (სახელი Santo Sospir “წმინდა კვნესას” ნიშნავს). ან იქნებ ეს იყო თავად კოქტო, რომლის ნაწარმოების, “საზარელი ბავშვების” გადაღება იმ დროს მიმდინარეობდა. კოქტო ეწინააღმდეგებოდა რეჟისორ ჟან-პიერ გრუმბახის უტეხ ნებას, რომელიც კინემატოგრაფიაში მელვილის სახელით იყო ცნობილი. მელვილი არ აძლევდა უფლებას კოქტოს, რომ საკუთარი ნამუშევრების ეკრანიზაციაში ჩართულიყო, რის გამოც მათ შორის დაძაბულობა არსებობდა.

“უგუნური და ნიჭიერი არსებები”

სანტო სოსპირის საძინებელში დიანასა და აქტაონს, ჟან კოქტოს თამაშის შემდეგ მონაწილეებს ვხვდებით. აქტაონს ცნობილი მსახიობის, ჟან მარეს სახე აქვს, რომელიც კოქტოს მეგობარი და საყვარელია. უკვდავი კენტავრის, ქირონის მიერ გაწვრთნილი აქტაონი, მონადირე იყო. ხეტიალისას ერთხელ იგი მდინარის ნაპირს მიადგა, სადაც დიანა-არტემისი, ნაყოფიერების და ახალშობილი ბავშვების მფარველი ქალღმერთი ბანაობდა.

მონადირის მზერისგან განრისხებულმა არტემისმა იგი ირმად გადააქცია, რომელიც საკუთარმა ძაღლებმა დაგლიჯეს. აპოლოდორი (ცნობილი ფილოსოფოსი, რომელიც ცხოვრობდა ძვ. წ. II საუკუნეში) თავის ნაშრომში აღნიშნავს, რომ ყველაზე მეტად მას ძაღლები ეცოდება, რომლებმაც ასე აბსურდულად დაკარგეს საყვარელი პატრონი. ზეცაშიც თანაუგრძნობდნენ უბედურ ცხოველებს და ისინი სამოთხეში წაიყვანეს, სადაც დიდი და მცირე ძაღლის თანავარსკვლავედებში მოთავსდნენ.

სიყვარული საყვედური და შურისძიებაა; ეს არის გამართლება და განსჯა. “ახალი სიყვარულის ეთიკა  ეტიკეტებს ეწინააღმდეგება”, Les Six, ფრანგი ავანგარდული კომპოზიტორების მიერ წარმოთქმული ამ სიტყვებით ახასიათებს ჯან კუსტო მისი ხელოვნებისა და გატაცების წმინდა სამსხვერპლოს…

ჟან მარე, რომელიც საყვარელ მეგობარს ეხმიანება,  თავის წიგნში –  “Histoires de ma vie” წერს: “ყოველდღე  იბადებიან ინვალიდები, მათ შორის ავადმყოფი, უსაფუძვლო და უღიმღამო არსებები. სხვები შესანიშნავად ჯანმრთელები, ლამაზები, ნიჭიერები არიან.  ჩვენ ვლანძღავთ ცუდ კაცებს, რომ ისინი არიან ცუდები, კრიმინალებს – მათი დანაშაულისთვის. შეიძლება კეხი გასწორდეს? ბოროტი ადამიანი ასევე ვერ გახდება კარგი, თუ მას არ აქვს საკუთარი თავის განსჯისა და გამოსწორების ნიჭი. მაგრამ ეს ძალა, მას რომ ჰქონოდა, დაბადებამდე მიეცემოდა; მას არ შეუძლია შეიძინოს იგი, თუ ეს ნიჭი თავიდანვე  არ აქვს”. ისინი ერთმანეთს 1937 წელს, პარიზის ატელიეს თეატრში, კოქტოს სპექტაკლის, “მეფე ოიდიპოსის” დადგმის დროს შეხვდნენ და სიცოცხლის ბოლომდე მეგობრებად დარჩნენ.

“მადამ ევრიდიკა ჯოჯოხეთიდან დაბრუნდება”

ორფეოსი და მისი ლირა –  ძალიან მნიშვნელოვანი პერსონაჟები არიან სანტო სოსპირის კედლებზე და ჟან კოქტოს ცხოვრებაში (მაგრამ ვილის ფრესკაზე გამოსახული ორფეოსი, ლირის ნაცვლად Côte d’Azur-ის ტრადიციულ პურს ატარებს). ჰეროდოტეს თანახმად, ისტორიაში ორი ორფეოსი არსებობდა. პირველი თრაკიის მბრძანებლის – ოეგრუსისა და პოეზიის, მეცნიერებისა და ფილოსოფიის მუზის,  კალიოპეს ვაჟი იყო. დიდი რუსი ფილოსოფოსი და ისტორიკოსი ალექსეი ლოსევი ამბობს, რომ კალიოპემ ჰომეროსი აპოლონისგან გააჩინა, ასე რომ, პირველი ორფეოსი და ჰომეროსი გარკვეული გაგებით ძმები აღმოჩნდნენ.

ჰეროდოტეს თანახმად, მეორე ორფეოსი გაცილებით გვიან დაიბადა და პროფესიითა და მოწოდებით არგონავტი იყო, რომელიც შავი ზღვის სანაპიროზე, კოლხეთში, ორმოცდაათ ძმასთან ერთად ჯადოსნური ცხვრის ოქროს საწმისის მოსაძებნად მიცურავდა. თუმცა, ორფეოსის, როგორც ლირაზე მომღერლის, ხსენებამ ეჭვქვეშ დააყენა ჰეროდოტეს ვერსია და მიგვანიშნა იმაზე, რომ მეორე ორფეოსი საერთოდ არ არსებობდა.  

ლეგენდა ცნობილია: ორფეოსს შეუყვარდება ტყის ნიმფა ევრიდიკე. ევრიდიკე ორფეოსის სიმღერის ნიჭით თავიდანვე მოიხიბლა და მასზე დაქორწინება გადაწყვიტა. სამწუხაროდ, სილამაზემ შეიძლება გადაარჩინოს მსოფლიო, მაგრამ არა ქორწინება. არისტეუსი, მეფუტკრეობისა და გამოყენებითი  ხელოვნების დარგების  ღმერთი, ევრიდიკეს სილამაზით მოხიბლული იყო. როდესაც ევრიდიკე მისგან თავის დახსნას ცდილობდა, შემთხვევით ევრიდიკემ შხამიან გველს ფეხი დაადგა და გარდაიცვალა. სასოწარკვეთილი ორფეოსი ყველანაირად ცდილობდა ცოლის დაბრუნებას, აიღო მისი ლირა და გაემგზავრა იმქვეყნად, სადაც ჰადესი და პერსეფონე, სიკვდილის დუეტი, ევრიდიკეს გაშვებას მხოლოდ ერთი პირობით თანხმდებიან: ორფეოსმა არ უნდა შეხედოს მას, სანამ ორივე არ მიაღწევს ზედა სამყაროს. როდესაც ისინი მიცვალებულთა სამეფოს დატოვებას აპირებდნენ, ორფეოსი ვეღარ უძლებს ცდუნებას, შებრუნდება და დაინახავს, რომ მას ევრიდიკე არ მიჰყვება. ამიერიდან მასზე წყევლა მოქმედებს და სიცოცხლის ბოლომდე მარტო რჩება, ევრიდიკეს ერთგულად. საბოლოოდ, მისი  ბედნიერება იმ ქალებმა გაანადგურეს, რომელთანაც ინტიმურ ურთიერთობაზე  უარს აცხადებდა.

მოდით, კიდევ უფრო შორს წავიდეთ და ვნახოთ, როგორ აღწერს ოვიდიუსი ორფეოსის ერთგულებას თავის “მეტამორფოზებში”:

უნდა ვეძიოთ თუ არა ჟანის ბისექსუალიზმის მიზეზები ნატალია პავლოვნასთან დაშორებაში? ისინი ჯერ კიდევ არ დაბადებული ბავშვის გარდაცვალების შემდეგ დაშორდნენ. ორფეოსს არ შეეძლო ევრიდიკეს შენარჩუნება – რადგანაც იმ საბედისწერო წუთში ქალის მიმართ ვნების ალი ჩააქრო. ჟანის და ორფეოსის ურთიერთობის დანგრევა კი ციური ძალების მიერ იყო განსაზღვრული, რომელთაც დიდი მომღერლისა და მისი ლირის შეფარება ცაში და დედამიწაზე სურდათ. – (ჟანის სიტყვები თეთრ კედლებზე).

 
“მას შიშველს სძინავს . . .”  (“II dort… Il dort nu”)

როდესაც თქვენ 9 წლის ბიჭი ხართ და მამა თავს იკლავს (ასე დაემართა პატარა ჟანს), მომავალში გსურთ თავიდან ააცილოთ ტრაგედია ყველა იმ ბიჭს, რომელსაც ხვდებით. ეფებოსი, 20 წელზე ნაკლები ასაკის ახალგაზრდა, ჯანის ყურადღების და მგრძნობიარე ვნების სუბიექტი 1963 წლის ოქტომბერში, ედიტ პიაფის გარდაცვალებამდე იყო. მას შემდეგ, რაც ტრაგიკული მოვლენის შესახებ შეიტყო, ჟანი ტელეფონს დასწვდა,  მაგრამ უკვე გვიანი იყო – მას ცერებრალური სისხლჩაქცევები ჰქონდა და პირიდან სისხლი სდიოდა. სასწრაფო დახმარება გვიან მოვიდა. ამ რთულ მომენტში მას გვერდით თავისი საყვარელი, ამავე დროს შვილად აყვანილი ვაჟი ედუარდ დერმიტი ჰყავდა, რომელმაც მემკვიდრეობით მხატვრის ქონება მიიღო. სანტო სოსპირის კედლებზე ედუარდსაც აქვს თავისი ადგილი, სადაც იგი ნარცისს განასახიერებს.

ადრეული ვერსიები, რომელიც ედუარდს შეეხებოდა, გარკვეულწილად, სხვადასხვა ეჭვს ბადებდა. თუმცა ოვიდიუსს სჯეროდა, რომ ნარცისი, რომელიც თავის ტყუპ დაზე იყო შეყვარებული, ტანჯვისაგან გარდაიცვალა. ნებისმიერ შემთხვევაში, ნარცისი, რომელიც შეყვარებულია თავის ვერსიაზე (ანარეკლი ან და), სიკვდილის უკანასკნელი სიმბოლოა კოქტოს საქმიანობასა და ცხოვრებაში. საკუთარი თავის სიყვარული, უდიდესი და მყიფე “ყველაფერი”, ეს იყო ის, რაც ჟანმა თეთრ კედლებზე ედუარდის დანახვისას განიცადა.

“გარდაიცვალა ისე, როგორც დიდების ალი”, – წამოიძახა კოქტომ მას შემდეგ, რაც პიაფის სიკვდილის შესახებ შეიტყო. მისი ანდერძის თანახმად, იგი უნდა დაკრძალულიყო საკუთარი სახლის ბაღში, მაგრამ ადგილობრივმა ხელისუფლებამ ამის ნება არ მისცა, ამიტომ იგი Chapelle Saint-Blaise des Simples-ის ეზოში დაკრძალეს. რამდენიმე თვის შემდეგ, 1964 წლის 24 აპრილს,  ჟან კოქტოს ცხედარი გადაასვენეს პატარა სამლოცველოში.

ბოლო დრომდე სანტო სოსპირის აგარაკი ფრენსინის ქალიშვილს ეკუთვნოდა. რამდენიმე წლის წინ იგი იყიდა ბიზნესმენმა ილია მელიამ.  2018 წლის ბოლოს ვილა ორი წლით დაიხურა რესტავრაციისთვის.

ორიგინალი: https://www.hellomonaco.com/