ქართველი ლუთერელები მე-16 საუკუნის მესხეთში

ავტორი: თომა ლიპარტიანი

ფართო საზოგადოებისათვის შედარებით ცნობილი ფაქტია, რომ 1818-1819 წლებში საქართველოში გერმანელი პროტესტანტები ჩამოვიდნენ, რომლებმაც კომპაქტური დასახლებები შექმნეს და მოგვიანებით ლუთერული ეკლესიებიც ააშენეს. ბევრი სწორედ ამ თარიღსა და ფაქტს განიხილავს საქართველოს ტერიტორიაზე ლუთერელთა და ლუთერელობის პირველ შემოსვლად, თუმცა 1818 წელს დაბეჭდილი მცირე წიგნი: „ლიუტერის სჯულის ქართველები საქართველოში, ისტორიული მიმოხილვა, ზ. ჭ…“ კონტრავერსიულ, მაგრამ საინტერესო ინფორმაციებს გვაწვდის, რომლებიც ყურადღებასა და გამოკვლევას იმსახურებს. ეჭვს არ იწვევს, რომ აბრევიატურა „ზ.ჭ.“ ეკუთვნის ცნობილ ისტორიკოსს, მკვლევარსა და საზოგადო მოღვაწეს – ზაქარია ჭიჭინაძეს. 

1881 წელს ზაქარია ჭიჭინაძემ სამხრეთ საქართველოში იმოგზაურა, ის ქართველ კათოლიკეთა სოფელ ხიზაბავრასაც ესტუმრა, სადაც კათოლიკე მღვდლის – პატრი ივანე გვარამაძის სახლში გაეცნო დოკუმენტს, რომელსაც მოიხსენიებს როგორც: „ლათინის წესის ქართველ კათოლიკეთა მისიონერ -პატრის ერთი დღიური“. სწორედ ამ დღიურში ამოკითხულ ინფორმაციას გვთავაზობს ლუთერელ ქართველთა შესახებ. შევეცდები ამბის მნიშვნელოვანი დეტალები მოკლედ გადმოგცეთ, ბოლოს კი აუცილებელი შენიშვნები დავურთო.

ლუკას კრანახი უფროსი (1442-1553). საკურთხევლის მხატვრობის ნაწილი. მარტინ ლუთერი ქადაგებს, რეფორმის მომხრეები უსმენენ, ცენტრში  ჯვარცმა

ზაქარია ჭიჭინაძე გვიყვება, რომ ახალციხის ფეოდალი მზეჭაბუკ ჯაყელი (რომელიც ავტორის ცნობითაც დასტურდება, რომ 1516 წელს გარდაიცვალა) კონსტანტინოპოლში ყოფნისას შეხვდა კათოლიკე და ლუთერელ მისიონერებს. მათი სწავლებით მოხიბლულმა ათაბაგმა ისინი თავის საფეოდალოში მიიწვია. თავდაპირველად ის ლუთერული ქრისტიანობით აღფრთოვანებულა და “ლიუტერის სჯული“ მიუღია. ავტორი აკონკრეტებს, რომ ეს იყო პირველი შემთხვევა, როცა ქართველი კაცი ლიუტერის სჯულს ეზიარაო. ლუთერის მოძღვრებაში ქართველობის საწინააღმდეგო ვერაფერი ამოუკითხავს და ეს სარწმუნოება სახარების მშვიდობიან სწავლებად უღიარებია. ამავდროულად, რომის კათოლიკე მისიონერებსაც დიდ დახმარებას უწევდა, მათ სარწმუნოებას კი პატივისცემით ეპყრობოდა. საქართველოში ყოფნისას ის საჯაროდ ისლამის მიმდევრად აცხადებდა თავს. 1515 წელს ახალციხეში უკვე იმდენი ლუთერელი ყოფილა, რომ სამლოცველო სახლიც ააგეს და ღვთისმსახურებას ქართულ ენაზე აღასრულებდნენ. გარდაცვალებამდე ათაბაგს თავი რომის კათოლიკედ გამოუცხადებია და ზიარება „ლათინური წესის პატრისაგან“ მიუღია. ლუთერელთა და რომის კათოლიკეთა მეგობრობა ათაბაგის გაკათოლიკების შემდეგაც გაგრძელებულა. 

ამავე ცნობით, XVI საუკუნის ბოლო პერიოდამდე სამხრეთ საქართველოში ექვსი ლუთერელი მისიონერობდა: იაკობ პასტორი, ანდრია პასტორი, ანდრია პასტორი, გელარხი პასტორი, სელვეცერი პასტორი, მარტენ პასტორი. როცა სამცხეში ლუთერელი პასტორები აღარ იყვნენ (სავარაუდოდ, ათაბაგის გარდაცვალების შემდგომ მათ მფარველობა აღარ ჰქონდათ და ოსმალთაგან შევიწროებულებმა საათაბაგო დატოვეს), უმღვდელოდ დარჩენილი მორწმუნეები კათოლიკე ეკლესიას შეუერთდნენ. XVII საუკუნის ბოლოს  ლუთერული რწმენის თურმე აღარავინ დარჩენილა. 

ამბავი ნამდვილად საინტერესოა, მაგრამ მასში არის არაერთი შეუსაბამობა და ფაქტობრივი უზუსტობა, რაც იქიდან უნდა იყოს გამოწვეული, რომ ხსენებულ მცირე წიგნში ავტორი გვიყვება ფაქტებს, რომლებიც მან კათოლიკე მღვდლის დღიურში ამოიკითხა. შესაბამისად, დიდი ალბათობით, წიგნის წერის პროცესში მას არავითარი წყარო არ ჰქონდა თან, უბრალოდ იხსენებდა უწინ წაკითხულს და ფაქტებს ერთ ამბად აერთიანებდა. პირველი და თვალში საცემი უზუსტობა ის გახლავთ, რომ ლუთერელობა, როგორც კათოლიკე ეკლესიისგან დამოუკიდებელი ქრისტიანული მოძრაობა, 1517 წელს მომხდარ ფაქტს უკავშირდება, როცა კათოლიკე ბერმა – მარტინ ლუთერმა ვიტენბერგის ეკლესიის კარს 95 თეზისი მიაჭედა, საიდანაც დაიწყო რეფორმაცია და ლუთერული ეკლესია. მზეჭაბუკ ათაბაგი 1516 წელს გარდაიცვალა, შესაბამისად ის ვერც რეფორმაციის პირველ ნაბიჯებს ვერ მოესწრო. ამიტომაც, საუბარი იმის შესახებ, რომ ის ლუთერელი იყო, აზრს მოკლებულია. ასევე კითხვებს ბადებს ის მოცემულობაც, რომ ამ მცირე ნაშრომში ის ერთგან აკონკრეტებს, რომ იცის მხოლოდ ერთი მისიონერის სახელი, მაგრამ სხვა ადგილზე 6 მისიონერს ასახელებს, თან მცირე ინფორმაციებსაც ამატებს ამ პირების შესახებ. ასევე, ის წერს, რომ მისიონერთა საქმიანობას საქართველოში დიდი წარმატება ექნებოდა და ლუთერელობაც მალე მოიკიდებდა ფეხსო, მაგრამ მათ ქართული ენა სათანადოდ არ იცოდნენო. სხვაგან კი ყურადღებას სწორედ იმაზე ამახვილებს, რომ მისიონერებმა ქართული სათანადოდ შეისწავლეს. ასევე, ათაბაგ მზეჭაბუკის კონსტანტინოპოლში ვიზიტის შესახებ არც ქართული და არც უცხოური წყაროები არ გვაწვდის ინფორმაციას, ავტორი კი კონსტანტინოპოლს ასახელებს მზეჭაბუკისა და ლუთერელ მისიონერთა შეხვედრის ადგილად. მიუხედავად იმისა, რომ ათაბაგის ვინაობა და თარიღი გამორიცხულია იყოს რეალური, გვაქვს მიზეზი ვივარაუდოთ ზოგადი ამბის სისწორე. 

მაგრამ არსებობს სხვა წყაროებიც, რომელიც დაყრდნობის საფუძველს იძლევა და ამავდროულად კორექტირებას უკეთებს ამბავს, რომელიც ზაქარია ჭიჭინაძემ ნამდვილად უზუსტობებით გადმოსცა. 

1578 წელს ახალციხის საათაბაგო ოსმალთა ჯარმა დაიკავა. საათაბაგოს იმხანად მართავდა ქაიხოსრო II-ის მეუღლე დებორა, რომელმაც თავისი შვილები – მანუჩარი და ყვარყვარე კონსტანტინოპოლში გაგზავნა, რათა დაზავება მომხდარიყო. ასეც მოხდა, დაზავებაც შედგა, მანუჩარმა ისლამი მიიღო და ფაშაც გახდა. მართალია, ქართულ წყაროებში ამაზე არაფერია ნათქვამი  (ან ჯერჯერობით ჩვენთვის უცნობია მათი არსებობა), თუმცა რამდენიმე უცხოური წყარო ძმებსა და ლუთერელ გერმანელებს შორის კავშირზე მნიშვნელოვან ხაზგასმას აკეთებს. 

მანუჩარისა და ყვარყვარეს კონსტანტინოპოლში ყოფნის მიზეზებზე წერს კონსტანტინოპოლში გერმანელთა საელჩოს მქადაგებელი – სალომონ შვაიგერი (1551-1622), რომელიც ასევე მკაცრად აკრიტიკებს მანუჩარ ჯაყელს ქრისტიანობის ღალატის გამო. შვაიგერი წერს, რომ გერმანელები და ჯაყელები ერთმანეთს დაუახლოვდნენ. ქართველები ხშირად სტუმრობდნენ მათ და ერთმანეთში საჩუქრებსაც ცვლიდნენ. რაც შეეხება სარწმუნოებრივ ნაწილს: „ჩემმა მოწყალე ბატონმა ჩემი მეშვეობით პატრიარქის პროტონოტარიუსთან, ჩემს კარგ მეგობართან, აუგსბურგის აღსარების ერთი ბერძნული ეგზემპლარი იშოვა და ის უკვე რამდენჯერმე ნახსენებ ბატონს, ყვარყვარეს, უძღვნა… ეს პატარა სახელმძღვანელო წიგნი მან, ათაბაგმა, ჯერ სასაუბრო ბერძნულ ენაზე ათარგმნინა, შემდეგ კი აქედან – თავის დედაენაზე – იბერიულზე. …ყვარყვარე ჩვენს ჰოფმაისტერს ბევრ კითხვას უსვამდა ჩვენი ქვეყნის, ჩვენი წეს-ჩვეულებებისა და სარწმუნოების შესახებ“. ეს ნაწილი ასევე იმის გამოა საინტერესო, რომ მასში საუბარია აუგსბურგის აღსარების, ლუთერელთა რწმენის ფორმულის, ქართულად შესრულებული თარგმანის შესახებ, რომელიც სამწუხაროდ დაკარგულია და დღევანდლამდე არ შემორჩენილა. 

სხვა ცნობებს გვაწვდის ვენცესლავ ბუდოვიცი, კონსტანტინოპოლში გერმანელთა საელჩოს თანამშრომელი: „და, აი, უფროსმა ძმამ არაერთხელ გამოგზავნა თავისი ხალხი და ითხოვა, რომ მისალმებოდა მის უბრწყინვალესობას – ბატონ ელჩს. ბატონმა ელჩმაც მოიწონა ეს ნაბიჯი და ინება, რომ ისიც მისალმებოდა მას და ქრისტეს სარწმუნოებაში სიმტკიცე შეეგონებინა მისთვის ჩემი დახმარებით. მეც ვასრულებდი ამ დავალებას, როგორც შემეძლო. ვცდილობდი, ამომწურავი პასუხები გამეცა მისთვის, ცალკეულ შემთხვევებში წერილების მეშვეობითაც, შეკითხვებზე გერმანიის ეკლესიების მდგომარეობის შესახებ, რაშიც თარჯიმანი გვეხმარებოდა. რამდენიმე დღის შემდეგ მე ბერძნებთან ვიშოვე აუგსბურგის აღსარების ბერძნული წიგნი, რომელიც ბაზელში დაიბეჭდა და რომლის რამდენიმე ეგზემპლარი აქ ბატონმა სტეფან გერლახმა ჩამოიტანა. ეს წიგნი მე ჩემი დიდებული ბატონის თანხმობით და მისივე ზედწერილით უფროს ძმას გადავეცი. მან ის კეთილად ისახსოვრა, მაშინვე ათარგმნინა თავის ენაზე, იბერიულზე, და დამპირდა, რომ ამ თარგმანს, ბერძნულ ეგზემპლართან ერთად თავის ხალხს მიუტანდა.“

მარტინ კრუსიუსი (1526-1607), ბერძნული და ლათინური ენის ცნობილი პროფესორი, წერს, რომ აუგსბურგის აღსარება ქართულ ენაზე ევანგელურ-ლუთერული კონსტანტინოპოლის მისიით დახმარებით ითარგმნა: „აუგსბურგის აღსარების ექვსი ეგზემპლარი გადაეცათ შემდეგთ: პატრიარქ იერემიას, თეოდორე ციგომალას, მიტროფანეს – ბერჰოეს მიტროპოლიტს, გაბრიელს – რომელიც შემდეგ ფილიპიის მიტროპოლიტი გახდა, იეროდიაკონ სიმეონს, ბატონ მიხეილ კანტაკუზელს, რომელმაც ის ხალხურ ენაზე ათარგმნინა. ამათგან ერთ-ერთი ეგზემპლარი, რომელიც მოგვიანებით იბერიულ, ანუ ქართულ ენაზე ითარგმნა, ამავე რეგიონში შევიდა.“ 

ფაქტია, რომ გერმანულ სარწმუნო წყაროებზე დაყრდნობით შეგვიძლია გავაშალაშინოთ ზ. ჭიჭინაძის ტექსტი, შეცდომები კი ჩავასწოროთ. თუკი ერთ პიროვნებას (მზეჭაბუკს) მეორით (ყვარყვარეთი) ჩავანაცვლებთ, ყველაფერი ლაგდება, ამბავი კი დამაჯერებლობას იბრუნებს. 

ასეა თუ ისე, ქართული და გერმანული წყაროები ერთ რამეს გვეუბნება – საქართველო მე-16 საუკუნეშიც კი ევროპული სოციალური, პოლიტიკური და რელიგიური სუნთქვის ნაწილად მოიაზრებოდა. რეფორმაციამაც კი ისე არ დაიწყო აღმასვლა, რომ მას ქართველ ათაბაგამდე არ მიეღწია. რამდენი ქართველი ეზიარა რეფორმატორულ ცნობიერებას, ეს ჩვენთვის უცნობია, თუმცა ფაქტია, რომ ქართული საზოგადოება ლუთერის მიერ გააზრებულ ქრისტიანობას რეფორმაციის დაბადების საუკუნეშივე ეზიარა, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ არ არსებობს ევროპა ქართველების გარეშე, ქართველები კი ევროპის გარეშე.