თავისუფლების ჩრდილები ირანში – ახალი თაობა ითხოვს უფლებებს
ავტორი: ანი თენიეშვილი
როცა ძალადობა ღმერთისა და რელიგიის სახელითაა გამართლებული, როცა მოძალადეებს ბევრი მხარდამჭერი ჰყავთ, როცა ქალებზე ძალადობა ყოველდღიურობის განუყოფელი ნაწილი ხდება, როცა სხვა ადამიანები გვიკარნახებენ, როგორ ვიცხოვროთ, როცა შიში აჩრდილივით დაგყვება – ეს ის მოტივებია, რომლითაც კანადელმა მწერალმა მარგარეტ ეტვუდმა შექმნა ეპოქალური რომანი „მხევლის წიგნი“. 1985 წელს დაწერილ ნაწარმოებში მოქმედება გამოგონილ ქვეყანაში – გილიადში ვითარდება. აქ ქალები კასტებად არიან დაყოფილნი და მათ საარსებოდ აუცილებელი უფლებები ჩამორთმეული აქვთ, არც სიყვარული შეუძლიათ, არც წერა-კითხვა, არც ოჯახის შექმნა, ერთი სიტყვით, ეკრძალებათ საკუთარი სურვილით მოქმედება. ეტვუდი ახალ სამყაროს აკანონებს, გნებავთ, წინასწარმეტყველებს, სადაც რელიგიური ფანატიზმია გამეფებული და ადამიანები ღმერთის სახელით ძალადობენ. ქალაქს მილიტარისტული დაჯგუფება აკონტროლებს, წითელ მოსასხამში გამოწყობილი მხევლები და მოსამსახურე მართები კი შიშის ლანდებივით დაძრწიან. ეტვუდის ჩანაფიქრია, განჭვრიტოს და იწინასწარმეტყველოს პატრიარქალური სამყაროს აღზევების უკანასკნელი ეიფორია, თუმცა წიგნში აღწერილი ამბები არ არის შორს რეალობიდან, მაგალითად, გილიადი ბევრი არაფრით განსხვავდება ირანული სახელმწიფოსგან.
სოციალურ ქსელებს ვირუსივით მოედო ვიდეო, სადაც ჩანს ახალგაზრდა ირანელი გოგონა, რომელიც საცვლების ამარა დადის უნივერსიტეტის კამპუსის წინ, შემდეგ გადადის გზაზე, სადაც მანქანა უჩერებს და მამაკაცების ჯგუფი ქალს მანქანაში ტენის. ახალგაზრდა გოგონას ბედ-იღბალი ჯერ უცნობია, ინტერნეტში ვრცელდება ინფორმაცია, რომ ამ გაბედული ჟესტის ავტორი 30 წლის აჰუ დერიაა, თეირანის აზადის უნივერსიტეტის ფრანგული ენის სტუდენტი. იმასაც ამბობენ, რომ მომხდარს აქვს თავისი მიზეზი, ეს ერთგვარი პროტესტია უნივერსიტეტში მოხალისე პარამილიტარისტებთან კონფლიქტის, რომელთაც გოგონას ჩაცმულობა შარიათთან შეუსაბამოდ მიიჩნიეს.
ირანი, ეს უდიდესი ტრადიციისა და კულტურის მქონე ქვეყანა, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში ცივილიზაციის აკვანს არწევდა, თვალსა და ხელს შუა გარდაიქმნა ავტორიტარულ ქვეყნად, რომელიც რელიგიურ ფუნდამენტალიზმს ჰყავს დალუქული. ახალი გეოპოლიტიკური გადაწყობით, ჩვენი ხელისუფლება ბოლო დროა ირანს ზედმეტად დაუახლოვდა, დღეს საქართველოში დგას საფრთხე, რომ ხვალ შესაძლოა გავიღვიძოთ ისეთ ქვეყანაში, სადაც ადამიანის უფლებები არ არსებობს, ამის თქმის საფუძველს მაძლევს ქვეყნის ხელისუფლების ბოლო დროინდელი ნაბიჯები, განსაკუთრებით კი მიღებული კანონები, რომელთაგან ერთ-ერთი კრძალავს სექსუალური უმცირესობების გამოხატვის უფლებას.
რელიგიური ფუნდამენტალიზმი და ტრადიციული ნარატივი ირანში ჰაერიდან არ მოსულა, მაგრამ მოსახლეობას მოულოდნელად დაატყდა თავს. ქალთა უფლებები მთელი მსოფლიოსთვის ახალი, სულ რამდენიმე ათწლეულის მონაპოვარია, ირანში დემოკრატიული ღირებულებების ქადაგება მოჰამედ რეზა ფეჰლევის მმართველობის დროს იწყება, ანუ რევოლუციამდე, სწორედ ამ დროს განიცადეს ქალებმა მნიშვნელოვანი წინსვლა, განსაკუთრებით განათლებისა და დასაქმების სფეროში და მიენიჭათ მეტი თავისუფლება, მათ შორის, 1963 წელს ხმის მიცემის უფლება, თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მოჩვენებითი თავისუფლება იყო, მიუხედავად რიგი მნიშვნელოვანი ცვლილებისა, ირანში ხალხის სოციალური მდგომარეობა დაბლა იწევდა, რასაც საბოლოო ჯამში სერიოზული სახალხო აფეთქება მოჰყვა, ამ პროცესში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს პროგრესულმა ჯგუფებმა, მათ შორის კი იყვნენ ქალები.
ირანის უკანასკნელი შაჰი, მუჰამედ რეზა ფეჰლევი სახელმწიფოს პარადოქსული მეთოდებით მართავდა. შაჰის მმართველობის პერიოდი აღინიშნება, როგორც მოდერნიზაციისა და დასავლეთთან მჭიდრო კავშირის პერიოდად, თუმცა ამავე დროს, ის მტკიცედ ეყრდნობოდა ავტორიტარულ რეჟიმს, რომელიც აქტიურად მიმართავდა “სავაკის” (სახელმწიფო სადაზვერვო სააგენტო) სადაზვერვო სამსახურების მკაცრ მეთოდებს. ერთი ხელით ხელს უწყობდა დასავლური კულტურისა და ეკონომიკური მოდელის ინტეგრაციას, მეორე ხელით კი თესავდა შიშსა და სიღარიბეს. ხალხში უკმაყოფილება იზრდებოდა, საპასუხოდ კი შაჰი ოპონენტებსა და კრიტიკოსებს ნახსენები „სავაკის’’ საშუალებით სჯიდა. ისინი თავის მხრივ მიმართავდნენ რეპრესირებულ მეთოდებს.
1963 წელს შაჰმა გამოაცხადა „თეთრი რევოლუცია“, რაც ითვალისწინებდა დემოკრატიული ღირებულებების გატარებას, მიწების განაწილებას, განათლებისა და ჯანდაცვის ხელმისაწვდომობას, ქალებისთვის პოლიტიკური და სოციალური უფლებების გაძლიერებას. იგი ცდილობდა ირანი ჩამოეყალიბებინა მოწინავე სამრეწველო ქვეყნად და გააერთიანებინა ის დასავლური სამყაროს სტანდარტებთან. მიუხედავად „თეთრი რევოლუციისა“, ქვეყანაში გაჩნდა სერიოზული ეკონომიკური და სოციალური უთანასწორობა. მოსახლეობის ნაწილმა ვერ ნახა საკმარისი ეკონომიკური სარგებელი, ამას ემატებოდა შაჰის მიერ წარმოებული „ზედმეტად დასავლური რეფორმები“, რაც ტრადიციული ირანული საზოგადოებისთვის მტკივნეულ საკითხად გადაიქცა. გარდა ამისა, შაჰის ფიგურა ზედმეტად პომპეზური იყო – ის თავის თავს ყველაზე მნიშვნელოვან ფიგურად მიიჩნევდა ქვეყნის ისტორიაში. ამბის უკეთ საილუსტრაციოდ გავიხსენოთ პერსეპოლისის იუბილე, როცა ირანი სიღარიბისგან იტანჯებოდა, შაჰმა საკუთარი დაბადების დღის კვირეული მოაწყო.
1971 წლის 12-16 ოქტომბერს შაჰმა ირანის სამხრეთში, ძველი პერსეპოლისის ნანგრევებთან, გრანდიოზული იუბილე გამართა, სადაც 60-ზე მეტი ქვეყნის ლიდერი მიიწვია, დაწყებული ელიზაბეტ მეორით, დასრულებული ესპანეთის მონარქით, ასევე ბევრი სხვა მაღალი რანგის პირები და ჰოლივუდის ვარსკვლავები. ზეიმი მოეწყო უზარმაზარ კარვების ქალაქში, რომელიც სპეციალურად აშენდა პერსეპოლისის მახლობლად. ყოველი კარავი ფუფუნებით იყო გაფორმებული და ყველა სტუმარს მაქსიმალურ კომფორტსა და დიდებულ განცდას სთავაზობდა. ეს კარვები საუკეთესო ფრანგი დიზაინერების მიერ იყო შეკერილი და მოგვაგონებდა მეფურ საცხოვრებლებს. ფრანგები კურირებდნენ გასტრონომიის საკითხსაც, კერძოდ კი რესტორანი Maxim’s de Paris, რომელმაც უზრუნველყო ექსკლუზიური ევროპული კერძები და საუკეთესო ღვინო, სუფრაზე მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა წითელი ხიზილალა, როგორც ფუფუნებისა და სიმდიდრის სიმბოლო.
ერთი სიტყვით, შაჰმა საკუთარი თავის რეკლამისა და ავტორიტარიზმის განმტკიცებისთვის უმასპინძლა მსგავს ღონისძიებას, თუმცა ამას ხალხის ორმაგი უკმაყოფილება მოჰყვა და რამდენიმე წელში დაიწყო ფართომასშტაბიანი გამოსვლები. საპროტესტო აქციას ბევრი პროგრესული ჯგუფი უერთდებოდა, თუმცა მათ შორის იყვნენ ისლამის ფუნდამენტალისტები, აიათოლა ხომეინის მეთაურობით, რომელმაც თავისი მკაცრი რიტორიკის დამსახურებით შეძლო ხალხის გაერთიანება, რასაც საბოლოო რევოლუცია მოჰყვა.
სიღარიბის წინააღმდეგ ამბოხებული ხალხის პროტესტი, საბოლოო ჯამში აბსტრაქტულ რელიგიურ ფუნდამენტალიზმში გადავარდა. ისლამურ ქვეყნებში ზოგადად სახალხო აჯანყებები, ძირითად შემთხვევაში სოციალური და ეკონომიკური განზომილებებით იწყება, თუმცა ხშირად ეს პროცესი რადიკალური ჯგუფების ხელში გადადის და რელიგიურ ელფერს ვიღებთ. ეს პრაქტიკა თავდაპირველად ირანში მოხდა, შემდეგ კი აქტიურად მოედო რეგიონს, იგივე გამოცდილება აქვთ თავის დროზე ტუნისსა და ეგვიპტეს.
ერთი საინტერესო მკვლევარი ჰაიდე მოღისი წიგნში – “პოპულიზმი და ფემინიზმი ირანში” საუბრობს რეალური ცვლილებების გადადების მომენტებზე: “სამწუხაროდ, რევოლუციური საქმიანობის შედეგები იწვევს ცვლილებებს, რომელიც ეწინააღმდეგება ნამდვილი ცვლილებების მაძიებელი ძალების იდეალებსა და ხედვებს”. შემდეგ ავტორი იძლევა გაფრთხილების სიგნალს სხვა ისლამური სახელმწიფოებისთვის: “ირანის გამოცდილება გვაფრთხილებს დემოკრატიული ძალების წინაშე სერიოზული გამოწვევების შესახებ. რევოლუციური მისწრაფებებისა და მოთხოვნების შებრუნების დამღუპველი მაგალითია, 70-იანი წლების რევოლუციის შემდეგ – არქაული, უფლებების დამრღვევი, ქალთმოძულე თეოკრატიის დამყარება, რომელმაც საპირისპირო შედეგი მოუტანა ქალებს, რომლებიც აქტიურად უჭერდნენ მხარს რევოლუციას სხვადასხვა კუთხითა და ფორმით”. ერთი სიტყვით, ნებისმიერ ბრძოლას უკეთესი ცხოვრებისთვის სჭირდება თავისი მკაცრი და კონკრეტული სოციალური ხაზი, რათა თავიდან ავიცილოთ აბსტრაქტული და ირაციონალური შედეგები.
აიათოლა ხომეინის რევოლუციამ ირანს მოუტანა რელიგიური მმართველობა, ახალი სოციალური და კულტურული წესრიგი, დასავლური გავლენის შეზღუდვა და ქვეყნის ისლამური იდენტობის გაძლიერება. ამ ცვლილებებმა გამოიწვია იზოლაცია, რეგიონული კონფლიქტები, ეკონომიკური გამოწვევები და ფეხქვეშ გათელილი ადამიანის უფლებები. რევოლუციის შემდეგ ირანს მმართველობაში ჩაუდგა რელიგიური ლიდერი, რომელიც უფრო ზევით დგას, ვიდრე მმართველი ორგანოები, ესე იგი, აბსოლუტური ძალაუფლება აქვს.
მარჯან სატრაპი თავის გრაფიკულ რომანში – „პერსეპოლისი“ მოგვითხრობს პოსტრევოლუციურ ირანში აღზრდის პირად ისტორიას. ის აკრიტიკებს მკაცრ ისლამურ რეჟიმს, რომელიც მოიცავს ისეთ თემებს, როგორიცაა ცენზურა, ქალთა უფლებები და ომისა და პოლიტიკური რეპრესიების შედეგები. სატრაპის რომანი წინააღმდეგობის სიმბოლოდ იქცა და ახლა არის საკვანძო ნაშრომი ირანელების გამოცდილების, თეოკრატიული რეჟიმის უკეთ გასაგებად. რომანი 2007 წელს ანიმაციურ ფილმად იქცა, რომელმაც მალევე მოიპოვა საერთაშორისო აღიარება რელიგიური სახელმწიფოს ქვეშ ცხოვრების უხეში ასახვისთვის.
რევოლუციის შემდეგ მოხდა დიდი სოციალური და კულტურული ცვლილებები, რომელიც შეეხო ხალხის ყოველდღიურ ცხოვრებას. აიათოლა ხომეინის ხელმძღვანელობით დაწესდა რელიგიური ნორმები, რაც მოიცავდა ქალთა ჩაცმის წესების გამკაცრებას, რელიგიური კანონების დაცვას და საჯარო ქცევის წესების გამკაცრებას. ქალები ვალდებულნი გახდნენ, რომ საზოგადოებრივ სივრცეში გამოჩნდნენ ჰიჯაბით – რელიგიური დრესკოდით. შემცირდა დასავლური გავლენა და ზოგადად მოხდა დასავლური კულტურის მარგინალიზაცია. ირანის გავლენამ მოიცვა რეგიონი და წაახალისა ტერორისტული ორგანიზაციები.
ირანი დიდი ცივილიზაციაა, აღმოსავლეთის გული, რომელმაც სამყაროს მნიშვნელოვანი ინოვაციები აჩუქა და მათ შორის, ძალიან დიდი გავლენა იქონია ქართული კულტურის ჩამოყალიბებაში. ასეთი ქვეყნის კონსერვირება და საერთაშორისო სცენიდან გაქრობა, მართლაც უსამართლოა. სწორედ ამას ასახავს ცნობილი ირანელი ვიზუალური არტისტი და კინორეჟისორი შირინ ნეშატი საკულტო სერიაში „ალაჰის ქალები“ (1993-1997) ის იკვლევს გენდერის, პოლიტიკისა და ძალაუფლების კომპლექსურ კვეთას ირანულ საზოგადოებაში. ნამუშევარი შედგება ქალების შავ-თეთრი პორტრეტებისგან, რომელზეც ზედ სპარსული პოეზიის ნიმუშები დატანილი.
ირანს ჰყავდა დიდი პოეტები – ჯალალედინ რუმი, ომარ ხაიამი, აბოლყასემ ისფაჰანი, მხატვარი – კამალ ალ-მოლკი, კინორეჟისორი – შაჰრან აჰდი… ირანული კულტურა, თეატრი, მხატვრობა, კინო, ლიტერატურა დღემდე რჩება ამოუხსნელ, მისტიკურ და ღრმა კვლევის საგნად მრავალი ადამიანისთვის, თუმცა სამწუხაროდ, პროგრესულად მოაზროვნე ირანელების უმეტესობას მოუწია ქვეყნის დატოვება და სამუშაოდ სხვა ქვეყანაში გადასვლა, საიდანაც მუდმივად გამოხატავენ პროტესტს თავიანთი ქვეყნის მდგომარეობის მიმართ. ეს ის ტკივილია, რომელსაც სპარსული ენა სალამურის სტვენასავით ჰაეროვნად გადმოსცემს.
ირანი, მიუხედავად იმისა, რომ ჩაკეტილი სახელმწიფოა, სადაც რელიგიურ ფუნდამენტალიზმთან ერთად ძალაუფლებას მილიტარისტული რეჟიმი აღასრულებს, მაინც ჩნდება ადგილი სახალხო პროტესტისთვის, ბოლოს ასეთი 2022 წელს მოხდა. იმ დროს ირანი გადატრიალების ზღვარზე იდგა. საზოგადოების ქუჩაში გამოსვლის მიზეზად ახალგაზრდა, 22 წლის გოგოს – მაჰსა ამინის სიკვდილი იქცა, ის ირანის მორალის პოლიციამ ჰიჯაბის ტარების წესების დარღვევისთვის დააკავა, რამდენიმე დღეში დაკავებისას მიღებული მძიმე დაზიანებების შედეგად გარდაიცვალა. ამინისთვის მიძღვნილი პროტესტი სწრაფად გახდა ქვეყნის გაერთიანების მიზეზი და ქალთა უფლებების დაცვისა და სახელმწიფოს პოლიტიკის საწინააღმდეგო სიმბოლო. მალე ირანი უპრეცედენტო პროტესტმა მოიცვა, რომლის ეპიცენტრშიც ქალები იყვნენ. მათ მასობრივად დაწვეს თავშლები, მოიჭრეს თმა და სხვადასხვა გზით გამოხატეს პროტესტი. ეს მოძრაობა მსოფლიოს სხვადასხვა ქალაქშიც გავრცელდა, სადაც ირანელი ემიგრანტები და უფლებადამცველები სოლიდარობას გამოხატავდნენ.
პროტესტის დევიზად იქცა – “ქალი, სიცოცხლე, თავისუფლება”. ეს ფრაზა ირანელი ქურთი ხალხის მოძრაობიდან მომდინარეობს. ამინი ეთნიკურად ქურთი იყო. ეს სიტყვები იქცა მედროშედ ირანში ცვლილებების მოთხოვნისთვის. საბოლოოდ, ირანის ხელისუფლებამ საპროტესტო გამოსვლების ჩახშობა სხვადასხვა მეთოდით სცადა, რასაც ახლდა მასობრივი დაპატიმრებები, ფიზიკური ძალადობა და ინტერნეტის ბლოკირება. ადამიანის უფლებათა დამცველმა ორგანიზაციებმა მსოფლიოს ინფორმაცია მიაწოდეს უამრავი ახალგაზრდის, მათ შორის არასრულწლოვანების დაპატიმრებისა და მკვლელობის შესახებ. საბოლოოდ ირანში პროტესტი დასრულდა.
თანამედროვე ირანში ეკონომიკური კლიმატი დღითიდღე იცვლება და უარესობისკენ მიდის. იქ დიდი ხანია გაჩნდა წარჩინებული კლასი, 2017 წელს კი, პირველად დიდი რევოლუციის შემდეგ, ხალხი ქუჩაში გამოვიდა ეკონომიკური კრიზისის გამო, რასაც შემდეგ, 2019 წელს გაზის ფასების გაზრდასთან დაკავშირებული მასშტაბური გამოსვლები მოჰყვა. ირანში მალე იხეთქებს ახალი ტალღა და იმედია, ეს შესანიშნავი ქვეყანა მალე გათავისუფლდება რელიგიური ბრჭყალებისგან. ხოლო როცა ეს მოხდება, სწორედ ისეთი ქალების დამსახურება იქნება, როგორებიც მაჰსა ამინი და აჰუ დერია არიან – ადამიანური სიძლიერის სიმბოლოები, საოცრად გაბედული ქალები…